اهمیت توسعه کشاورزی قراردادی به دلایل متعددی همچون ایجاد اشتغال، افزایش بهره‌وری، تولید هدفمند، بهبود فرآیند بازاریابی و فروش، و توسعه صادرات بسیار بزرگ است. این نظام در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه به عنوان یک استراتژی ملی در توسعه کشاورزی تأکید می‌شود. این سیستم به مدیریت ریسک‌های بازار، به ویژه تغییرات در قیمت‌ها، ایجاد امنیت و ثبات درآمد کشاورزان، و بهبود کیفیت و استاندارد محصولات توجه ویژه‌ای دارد.
در حال حاضر، نبود قوانین و مقررات ویژه برای کشاورزی قراردادی و همچنین عدم وجود یک استراتژی مشخص در سطح ملی، این نظام را از ایفای نقش مناسب در تنظیم بازار و تعیین سیاست‌های کلان در حوزه کشاورزی باز می‌دارد. در این مقاله، تلاش شده است تا اصول راهنمایی برای توسعه کشاورزی قراردادی به صورت عملی ارائه شود به منظور برطرف کردن این مشکلات.
در قراردادهای کشاورزی، معمولاً پیش از آغاز فرآیند تولید، یک توافق میان کشاورز و خریدار به صورت شفاهی یا کتبی انعقاد می‌شود. این توافق به مدت زمان معینی اعتبار دارد و در آن، کشاورز متعهد می‌شود تعداد و مقدار مشخصی از محصولات کشاورزی را با رعایت استانداردهای کیفی و در زمان مشخصی به خریدار تحویل دهد. در ازای این تعهد، خریدار نه‌تنها محصولات را با قیمت تعیین شده خریداری می‌کند، بلکه از طریق ارائه نهاده‌های کشاورزی، تهیه زمین، ارائه توصیه‌های فنی و سایر حمایت‌ها نیز به تولید کننده کمک می‌کند.
مفهوم و اهمیت کشاورزی قراردادی
کشاورزی قراردادی نقش مهمی در بهبود زنجیره تولید و بهره‌وری در کشاورزی ایفا می‌کند. این سیستم زنجیره تولید را بهبود می‌بخشد، باعث تولید با کیفیت‌تر، حذف واسطه‌ها، کاهش قیمت‌های نهایی محصولات، تضمین ثبات قیمت‌ها، و ایجاد تعادل در بازار می‌شود. سیستم کشاورزی قراردادی می‌تواند به عنوان یک ابزار مؤثر برای مدیریت تراکنش‌ها و همکاری بین مختلف اقسام زنجیره تولید محصولات کشاورزی در نظر گرفته شود. در این سیستم، تولیدکنندگان کشاورزی به‌عنوان عنصر اصلی آن، اهمیت بسزایی دارند و این سیستم به آنها کمک می‌کند تا به بازارهای فروش بهره‌ورانه‌تر دسترسی پیدا کنند.
در کشاورزی قراردادی، قبل از شروع فرآیند تولید، توافق‌نامه‌ای بین خریدار و کشاورزان به صورت شفاهی یا کتبی منعقد می‌شود. در این توافق‌نامه، کشاورزان متعهد می‌شوند تا مقدار و نوع مشخصی از محصولات کشاورزی را با رعایت استانداردهای کیفی و در زمان مشخص به خریدار تحویل دهند. به جای اینکه خریدار فقط محصولات را با قیمت تعیین شده خریداری کند، او از طریق ارائه نهاده‌های کشاورزی، آماده‌سازی زمین، ارائه توصیه‌های فنی و سایر حمایت‌ها به تولیدکنندگان کمک می‌کند.
وجود نظام‌های قراردادی به عنوان یک سازوکار بازاری، می‌تواند به جای مداخله‌گری‌های دولتی (مانند سیاست‌های قیمت‌گذاری، خرید تضمینی، حمایت مالی و توافقی، بیمه‌های یارانه‌ای و ابزارهای غیربازاری دیگر) در مدیریت بازار محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد.
با این حال، موفقیت هر قرارداد به تنظیم مناسب و اصولی و آگاهی کامل از مفاد آن توسط دو طرف، یعنی خریدار و کشاورز، وابسته است. اگر شرایط توافق‌نامه کشاورزی قراردادی به ضرر یکی از دو طرف باشد، این قرارداد ممکن است موفقیت‌آمیز نباشد و مشکلاتی ایجاد شود.
به منظور بهره‌برداری کامل از مزایای کشاورزی قراردادی و افزایش تأثیرات توسعه‌ای اقتصادی و اجتماعی آن در بخش کشاورزی، ضروری است که عوامل مختلفی را در نظر بگیریم تا احتمال درگیری و تنش در روابط قراردادی را به حداقل برسانیم از جمله :
- مسئولیت شرکاء باید به وضوح در قرارداد مشخص شود.
- قرارداد باید بر اساس یک موضوع مشخص مانند “فروش یک محصول مشخص توسط کشاورز و خرید توسط خریدار” تنظیم شود.
- بهتر است قرارداد به صورت کتبی تنظیم شده و در آن مسائلی نظیر کیفیت محصولات توافق شده، قیمت‌ها، روش پرداخت و تحویل کالا و موارد مشابه به صورت کاملاً شفاف ذکر شود.
- در مواردی که کشاورزان از سواد کافی برخوردار نیستند، متن قرارداد باید توسط یک شریک بی‌طرف با صدای بلند برای آنها خوانده شود.
به عبارت دیگر، تضمین شفافیت، مشخصیت و شفافیت در مفاد قراردادهای کشاورزی از اهمیت بسیاری برخوردار است تا این روابط به نفع هر دو طرف در نهایت موفقیت آمیز باشند.
اصول راهنما در کشاورزی قراردادی
-
تعیین هدف مشترک
کشاورزان و خریداران در قراردادهای کشاورزی باید هدف مشترکی داشته باشند. قرارداد باید از طرفین، در مقابل خطراتی که ممکن است در طول اجرای وظایف و تعهدات به وجود آید، حمایت کند و اجرای تعهدات موجود در آن را آسان نماید. هدف اصلی از قرارداد، افزایش تولید محصولات کشاورزی با کیفیت بالا و ایجاد بازار پایدار برای این محصولات است. این برنامه به افزایش درآمد کشاورزان و بازدهی سرمایه‌گذاری‌های خریداران منجر می‌شود و از این رو به نماینده “برنده-برنده” معروف است.
-
رعایت چارچوب قانونی
یکی از مهمترین موارد در انعقاد قراردادها، اطمینان از داشتن ظرفیت و شرایط قانونی برای شرکاء است. شرکاء باید قادر باشند قرارداد را بسته و رضایت خود را به طور آزاد و آگاهانه اعلام نمایند. اگر گروه‌های انجمنی در قرارداد شرکت کنند، باید مشخص شود که مسئولیت قرارداد بر عهده اعضاء یا گروه است. همچنین، مسئولیت‌های شرکاء باید به صراحت در قرارداد ذکر شود.
علاوه بر این، قرارداد باید بر مبنای یک موضوع مشخص مانند “فروش یک محصول خاص توسط کشاورز و خرید توسط خریدار” تنظیم شود. در نهایت، قرارداد باید جزئیات وظایف و مسئولیت‌های کشاورز و خریدار شامل مواردی نظیر میزان تولید، قیمت، روش پرداخت و غیره را پوشش دهد.
-
تبیین شفاف قرارداد
برای اسناد سازی شرایط توافق شده توسط شرکاء، مناسب است قرارداد به صورت کتبی تنظیم شده و در آن جزئیاتی از جمله کیفیت محصولات مورد توافق، قیمت‌ها، روش‌های پرداخت و تحویل کالا و موارد مشابه به صورت کاملاً شفاف آورده شود. در مواردی که توافق به شکل شفاهی انجام می‌شود، مناسب است این فرآیند در حضور یک یا چند شاهد انجام گیرد. انتخاب شاهدان باید به گونه‌ای باشد که هیچ تعارض منافعی با این قرارداد وجود نداشته باشد.
-
وضوح و قابل درک بودن قرارداد
قرارداد باید به زبانی واضح و قابل درک تدوین شود تا حتی توسط افراد با سطح سواد متوسط نیز قابل فهم باشد. عدم تفاهم معمولاً در مواردی رخ می‌دهد که شرایط توافق شده به وضوح بیان نشده یا درک نشوند. بهتر است قرارداد به زبانی نوشته شود که هر دو شریک توانایی فهم آن را داشته باشند. در مواردی که کشاورزان از سواد کافی برخوردار نیستند، متن قرارداد باید با صدای بلند توسط یک شخص بی‌طرف خوانده شود.
-
آگاهی کامل از شرایط قرارداد و مرور و توجه کافی به مفاد آن
خریداران باید به کشاورزان مهلت کافی بدهند تا پیش نویس قرارداد را مرور کرده و مشاوره‌های قانونی یا دیگر مشاوره‌های لازم را دریافت کنند قبل از امضای قرارداد. قراردادها باید قبل از شروع یک فصل زراعی انعقاد شده و کشاورزان نباید تحت فشار قرار گیرند تا موافقت کنند. همچنین، خریداران باید حق فسخ قرارداد در یک دوره زمانی مشخص را مشخص کنند.
بعد از انعقاد قرارداد، خریداران باید یک نسخه از قرارداد توافق شده را به کشاورزان ارائه دهند. کشاورزان و خریداران باید تمام اطلاعات مورد نیاز برای انعقاد قرارداد را به طور کامل ارائه دهند و در تمام معاملات خود شفافیت را رعایت کنند. قراردادها باید به طور شفاف میزان محصولی که باید توسط کشاورز در یک دوره زمانی خاص عرضه شود، استانداردهای کیفی مورد نیاز و ابزارهای ارزیابی این موارد را در زمان تحویل، نشان دهند.
سایر جزئیات مانند زمان تحویل محصول توسط کشاورزان، زمان جمع‌آوری و تحویل محصول توسط خریداران و همچنین مسئولیت حمل و نقل محصول نیز باید توسط خریداران در قرارداد مشخص شوند. علاوه بر این، شرایط عرضه نهاده‌های تولیدی به کشاورزان، معیارهای تعیین قیمت محصول و ابزارهای تأیید آن، همچنین، طول دوره قرارداد و شرایط پایانی نیز باید به طور شفاف در قرارداد مندرج شوند.
-
شفافیت در تعیین قیمت
قیمت‌ها و روش‌های پرداخت از جزئیات بحرانی در قراردادها هستند و باید به طور شفاف توسط کشاورزان و خریداران درک و پذیرفته شوند. توصیه می‌شود که شرکاء برای تأیید قیمتی که هر دو طرف راضی به آن هستند، مذاکره کنند و به قرارداد احترام بگذارند. همچنین، زمان و مکان پرداخت به کشاورزان نیز باید در قرارداد مشخص شود.
قراردادها باید از دستورالعمل‌های پیچیده با معیارهای کمی یا کیفی که توسط کشاورزان درک نمی‌شوند، خودداری کنند. توصیه می‌شود که قراردادها به طور شفاف هر گونه هزینه‌ای که تأثیرگذار بر مقدار خالص دریافتی کشاورز دارد، ذکر کنند. همچنین، اطلاعات شفافی درباره هزینه نهاده‌ها و خدمات عرضه شده نیز باید توسط قراردادها ارائه شود. تاخیرهای ممکن در تحویل محصول در فرآیند کشاورزی قراردادی و همچنین بندهایی مرتبط با تعیین مسئولیت در برداشت و تحویل محصول نیز باید در قراردادها در نظر گرفته شوند.
توصیه می‌شود تبصره‌ای در قرارداد برای مواقعی که اتفاقات غیرمنتظره مانند تغییرات ناگهانی در قیمت‌ها رخ دهد، در نظر گرفته شود.
-
شفافیت در بندهای مربوط به کیفیت
در کشاورزی قراردادی، انتظار می‌رود که کشاورزان با استفاده از عملیات و روش‌های مناسب مانند استفاده بهینه از نهاده‌ها، محصول با کیفیت تولید کنند. این انتظارات باید به صورت شفاف در بندهای قرارداد آورده شوند. توصیه می‌شود که قراردادها نه تنها نوع فرآیند تولید را بلکه موارد مرتبط با مراحل پس از برداشت محصول نیز در بر گیرند و تعیین کنند که کدام طرف مسئول عرضه محصول و تعیین قیمت آن خواهد بود.
خریداران باید به طور شفاف و عادلانه کیفیت محصول تحویلی را ارزیابی کنند. کشاورزان و نمایندگان آنها باید حق داشته باشند تا در زمان تحویل محصول حاضر باشند و پس از تحویل محصول، گزارش کتبی از مقدار تحویلی از سوی خریدار دریافت کنند.
-
برقراری عدالت در بندهای مربوط به عرضه و استفاده از نهاده‌ها
یکی از شروط مهم در قراردادها، مشخص کردن کدام طرف مسئول عرضه و استفاده از نهاده‌های کشاورزی خواهد بود. مکان و زمان عرضه نهاده‌ها (از جمله کودها، حشره‌کش‌ها، بذور، سوخت، نهاده‌های دامپزشکی، خوراک، و غیره) باید در قرارداد مشخص شده باشد.
با تعیین مکان نیازهای کشاورزان به نهاده‌ها، خریدار می‌تواند عرضه آنها را در زمان‌هایی که لازم است در نظر بگیرد. نهاده‌های معرفی شده در قرارداد باید به استانداردهای کیفی مورد نیاز و با قیمت منصفانه تهیه شوند. تحویل نهاده‌ها باید به موقع انجام شود تا کشاورزان بتوانند از آنها بهره‌وری مطلوبی داشته باشند.
در مواردی که خریدار به تأمین نهاده‌ها و ابزارهای مورد نیاز متعهد می‌شود، کشاورزان نباید از این نهاده‌ها برای مصارف غیرمرتبط با قرارداد استفاده کنند. همچنین، به منظور بهره‌وری حداکثری در استفاده از نهاده‌های عرضه شده توسط خریدار، باید به توصیه‌های ارائه شده در این زمینه پایبند باشند.
-
عدالت در تقسیم ریسک، شرایط فورس ماژور و وضعیت اضطراری و انعطاف‌پذیری قرارداد
قراردادها باید امکان مذاکره مجدد را فراهم کنند. همچنین، تقسیم مسئولیت‌ها در مورد ریسک‌های مرتبط با تولید و بازار بین شرکاء باید واضح و مشخص باشد. برای مثال، در مورد خطراتی که می‌توانند تحقق میزان تولید پیش‌بینی شده در قرارداد را مختل کنند نظیر آفات و بیماری‌های گیاهی و حیوانی که قابل کنترل هستند، تقسیم بار مالی ناشی از آنها باید به تناسب مسئولیت هر یک از طرفین باشد.
به عنوان مثال، اگر مشکلات ناشی از کیفیت یا کمیت نهاده‌ها یا توصیه‌های فنی نامناسب از سوی خریدار به وجود آمده باشند، نباید این مشکلات به زیان مالی کشاورزان منجر شود و در عوض، مشکلات ناشی از سوء مدیریت یا استفاده نادرست از نهاده‌ها و عدم رعایت توصیه‌های فنی ارائه شده توسط خریدار، نباید به زیان خریدار انجامد.
خطرات طبیعی (مرتبط به آب و هوا، بیماری‌ها یا آفات غیرقابل کنترل) یا خطرات انسانی (جنگ، اغتشاشات و غیره) در دسته فورس ماژور قرار می‌گیرند. اگر شرایط فورس ماژور باعث شود که کشاورزان و خریداران قادر به اجرای شرایط قرارداد نباشند، هیچ یک از شرکاء نباید متحمل مسئولیت عدم اجرای قرارداد شوند.
در چنین شرایطی، باید در قرارداد تبصره‌ای وجود داشته باشد که امکان مذاکره مجدد بر اساس اصل تقسیم سهم برابر هزینه‌ها یا منافع ناشی از این اتفاق را فراهم کند. همچنین، امکان استفاده از بیمه در مقابل زیان‌های احتمالی نیز باید به عنوان یک ابزار مدیریت ریسک مورد بررسی و در نظر گرفته شود.
-
حفظ عدالت در روابط بین کشاورزان و خریداران
قرارداد نباید برای کشاورزان مانعی ایجاد کند که از مشارکت با سایر کشاورزان یا مشورت با همکاران حرفه‌ای یا مشاوران حقوقی، مالی یا حرفه‌ای در مورد شرایط، تعهدات و مسئولیت‌های قرارداد خود در جریان بگذارند. خریداران نباید با هدف اجبار کردن کشاورزان به امضای قرارداد، شرایط قرارداد را به شکلی تحریفی ترتیب دهند.
خریداران باید از وضعیت‌هایی مانند تبعیض آمیزی (برخورد نابرابر با کشاورزان)، تأخیر در پرداخت، ارائه خدمات ناکافی، توصیه‌های فنی نادرست و عدم ایمنی در حمل و نقل محصولات که منجر به نارضایتی کشاورزان می‌شود، پرهیز کنند. آنها نباید با تغییر شرایط بازار، به منظور عدم خرید، میزان تولید توافق شده را تغییر دهند. علاوه بر این، نباید از تحویل محصولات در زمانی که کشاورزان آماده عرضه آنها هستند، منصرف شوند.
-
حفظ وفاداری به شرایط قرارداد
کشاورزان و خریداران باید به قرارداد وفادار باشند، زیرا اعتماد و احترام متقابل، عوامل اساسی برای موفقیت در عملیات کشاورزی قراردادی هستند. به منظور جلوگیری از اختلافات، خریداران باید تضمین کنند که کشاورزان به تمام اطلاعات مورد نیاز برای انجام کاشت، داشت، برداشت و تحویل محصول مشروط بر قرارداد دسترسی دارند و تضمین کنند که محصول را طبق زمانبندی مقرر در قرارداد از کشاورزان تهیه خواهند کرد.
در پاسخ، کشاورزان باید محصول تولیدی را با رعایت استانداردهای کیفی مندرج در قرارداد تحویل دهند. آنها باید به تعهدات قرارداد پایبند باشند و محصول را با استفاده از نهاده‌های ارائه شده توسط خریدار تحویل دهند. در صورتی که خریدار دیگری قیمت بالاتری پیشنهاد دهد، کشاورزان نباید تمام یا بخشی از تولید خود را به ایشان بفروشند (فروش جنبی). از طرف دیگر، خریداران نباید شرایط قرارداد را در زمان تغییر شرایط بازار یا تغییر سیاست دولت رد کنند.
توصیه می‌شود که در زمان جمع‌آوری محصول از سطح مزرعه یا واحد تولیدی و تحویل آن به خریدار، کشاورزان با نمایندگان خود حضور داشته باشند. در صورت عدم پذیرش محصول توسط خریدار به دلیل عدم رعایت استانداردها و شرایط مشخص شده، خریداران باید کشاورزان را از دلایل این امر آگاه کنند و امکان بررسی مجدد آن توسط یک شخص بی‌طرف را به کشاورز ارائه دهند.
-
ایجاد فرصت‌های گفتگوی آزاد
برای دوام عملیات کشاورزی قراردادی، گفتگو بین کشاورزان با نمایندگان آنها و خریداران بسیار حیاتی است، زیرا عدم ارتباط مناسب و شفاف می‌تواند منجر به سوءتفاهم و اختلافات گردد. گفتگو بین شرکاء در مواردی مانند شرایط قرارداد، نیازهای نهاده‌های مورد استفاده برای کشت و دامپروری، و همچنین کمک به حل سوءتفاهم‌ها و اختلافات باید ترویج شود. پیشنهاد می‌شود که کشاورزان و خریداران در آغاز هر فصل با یکدیگر مشورت کنند تا خریداران بتوانند برنامه‌های مدیریتی خود را معرفی کنند، وظایف همکاران خود را مشخص نمایند، و به رفع مشکلات پیش‌آمده بپردازند.
-
ایجاد سیستم‌های شفاف برای حل اختلافات
کشاورزان و خریداران باید در قرارداد، تعیین کنند که در صورت وقوع اختلافات، چگونه با اوضاع مواجهه خواهند شد. زمانی که اختلاف در مورد مفاد و شرایط قرارداد پدید آید، هر دو طرف باید تلاش کنند تا این اختلاف را به صورت دوستانه حل و فصل نمایند. در صورتی که این تلاش‌ها به نتیجه نرسید، توصیه می‌شود که قبل از رفتن به دادگاه، از میانجیگری بهره گیرند.
در صورتی که خریدار یک شرکت تابعه از یک شرکت مادر است، شرکت مادر باید مسئولیت تمامی بدهی‌ها نسبت به کشاورزان را پذیرا باشد. اگر کشاورزان و خریداران در کشورهای مختلف واقع شده‌اند، قرارداد باید مشخص کند که در صورت وقوع اختلاف، کدام کشور و قوانین آن برای حل اختلاف اعمال خواهد شد.
نتیجه‌گیری
کشاورزی قراردادی در کشور به شکل‌ها و روش‌های متعددی در حال گسترش است، اما یکی از چالش‌های اساسی آن، عدم وجود نظام‌های قانونی مناسب است. تدوین و اجرای نظام‌نامه‌ها و آیین‌نامه‌های ملی در زمینه مقررات، رویه‌ها و فرآیندهای متنوع (از جمله مسائل فنی، حقوقی، مالی، نظارتی و غیره) از اولویت‌های اساسی است تا از طریق آن به حمایت کافی از طرفین قرارداد پرداخته شود.
در این زمینه، نیازمند به ایجاد قوانین رسمی و گسترده‌ای است که شامل همه جوانب باشد و اصول و قوانین قراردادهای تولیدی کشاورزی که بین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی یا تشکل‌ها و واحدهای تولیدی و اشخاص حقیقی و حقوقی که محصولات آنها را خریداری می‌کنند، منعقد می‌شود را تضمین کند.
