آب مجازی چیست؟

مقدمه

کشور ایران جز کشورهای مناطق خشک و نیمه خشک است که با موضوع کمبود آب روبه‌رو است. بخش کشاورزی حدود 90 درصد از منابع آب کشور را مصرف می‌کند. با توجه به این موضوع در صورت مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی و صرفه‌جویی در مصرف آب می‌توان بر چالش کمبود آب غلبه کرد. آب مجازی یکی از روش‌های مناسب برای بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی است.

تعریف آب مجازی

آب مجازی به مقدار آبی اطلاق می‌شود که در کل فرآیند تولید یک محصول یا ارائه خدمات مصرف می‌شود. تولید محصولات زراعی، پرورش دام، تولید کالاها و ارائه خدمات از جمله فعالیت‌هایی است که مشمول مفهوم آب مجازی می‌شوند.

این مفهوم اولین بار توسط پروفسور جان آنتونی آلن در دهه 1990 معرفی شد. ایده پشت مفهوم آب مجازی این است که آب نه تنها مستقیماً توسط افراد برای نوشیدن، پخت و پز و تمیز کردن مصرف می‌شود، بلکه به‌صورت غیرمستقیم از طریق محصولاتی که استفاده می‌کنند و غذایی که می‌خورند نیز مصرف می‌شود. به عنوان مثال، برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو یا یک تی‌شرت پنبه‌ای مقدار قابل توجهی آب مصرف می‌شود، زیرا برای رشد محصولات کشاورزی یا پرورش حیواناتی که در این محصولات استفاده می‌شود به آب نیاز است.

حجم آب مجازی محصولات کشاورزی

محاسبه حجم آب مجازی یک محصول کار آسانی نیست، چرا که عوامل متعددی در تخمین حجم آب مجازی محصولات دخیل هستند. از جمله این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مکان و دوره زمانی تولید محصول
• نقطه اندازه‌گیری (اندازه‌گیری در نقطه برداشت آب صورت گرفته یا در مزرعه)
• روش تولید و میزان بهره‌وری آب در آن روش
• روش محاسبه آب مصرفی در تولید محصولات میانی مورد استفاده در تولید محصول نهایی

با محاسبه حجم آب مجازی محصولات مختلف، محققان و سیاست‌گذاران می‌توانند ردپای الگوهای مصرف آب و روابط تجاری بین کشورها را بهتر درک کنند. این اطلاعات می‌تواند به شناسایی راه‌هایی برای کاهش مصرف آب و بهبود بهره‌وری آب در بخش‌های مختلف کمک کند.

میزان مصرف آب مجازی در برخی امور روزمره

تجارت آب مجازی

هر کشور با صادرات محصولات تولیدی در خاک خود به صادرات آب مجازی می‌پردازد و با ورادات محصولات و خدمات به کشور خود به واردات محصولات کشاورزی اقدام می‌کند. با توجه به تعریف آب مجازی کشورهای واردکننده آب مجازی لزومأ کشورهای کم‌آب نیستند. همچنین کشورهای صادرکننده آب مجازی در دسته کشورهای پرآب قرار نمی‌گیرند. به‌عنوان مثال کشور کانادا، به‌عنوان یکی از غنی‌ترین کشورها در زمینه منابع آب، با واردات موز و مرکبات؛ واردکننده آب مجازی است.

ایران نیز با صادرات پسته به‌عنوان صادرکننده آب مجازی شناخته می‌شود. آنچه در رابطه با کشوره‌ها مهم است، تراز صادرات و واردات آب مجازی است. هر چه کشوری کم آب‌تر باشد باید میزان واردات آب مجازی آن به نسبت صادرات آن بیشتر باشد.

توجه به مفهوم آب مجازی باعث می‌شود انتخاب نوع محصول تحت کشت با دقت بیشتری صورت گیرد و محصولات با نیاز آبی زیاد در مناطق کم آب کشت نشوند. علاوه بر این کاشت محصولاتی مانند غلات در یک منطقه خشک بیش از کاشت همان محصول در منطقه پرآب  آب مصرف می‌کند و این به معنای مصرف آب مجازی بیشتر برای محصول یکسان کشت شده در مناطق کم آب نسبت به مناطق پرآب است که باید در محاسبات منظور شود.

همچنین یکی از مزایای کلیدی در نظر گرفتن آب مجازی این است که به ما اجازه می‌دهد تا ارتباط جهانی منابع آب را مشاهده کنیم. به عنوان مثال، کشورهایی که کم آب هستند ممکن است به واردات آب مجازی به شکل غذا و سایر کالاها از کشورهای غنی از آب متکی باشند. این تجارت آب مجازی می‌تواند به تضمین امنیت غذایی و ثبات اقتصادی برای کشورهایی با منابع آبی محدود کمک کند.

اثرات زیست‌محیطی آب مجازی

امروزه نگرانی‌هایی در مورد اثرات زیست‌محیطی تجارت آب مجازی وجود دارد، زیرا می‌تواند منجر به شیوه‌های استفاده ناپایدار از آب در مناطق پر آب و تشدید کمبود آب در مناطق تحت تنش آب شود. در نظر گرفتن پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی تجارت آب مجازی برای اطمینان از شیوه‌های مدیریت پایدار آب در سطح جهانی ضروری است.

نتیجه‌گیری

آب مجازی مفهوم ارزشمندی است که به ما کمک می‌کند تا ردپای آب پنهان محصولات و فعالیت‌ها را درک کنیم. با در نظر گرفتن آب مجازی در الگوهای مصرف و روابط تجاری خود، می‌توانیم در جهت استفاده پایدارتر و کارآمدتر از منابع آب در مقیاس جهانی تلاش کنیم. ادامه تحقیق و افزایش آگاهی در مورد آب مجازی برای ترویج شیوه‌های مدیریت مسئولانه آب و تضمین آینده‌ای امن در جهت حفظ منابع آب برای نسل آینده ضروری است.