ساختمان خاک چیست؟ عوامل موثر بر آن

مقدمه

ترتیب قرار گرفتن ذرات خاک (شن، لای، رس) در کنار هم و تشکیل ذرات بزرگتر (خاکدانه) را ساختمان خاک می‌گویند. به عبارت دیگر ساختمان خاک (Soil structure ) نحوه قرارگیری ذرات خاک در کنار یکدیگر است. آسانی در نفوذ ریشه، فعالیت‌های موجودات ذره‌بینی خاک، تهویه و استفاده گیاهان از مواد غذایی، همگی تحت تأثیر ساختمان خاک­ هستند.

خاکدانه و نقش آن در خاک

خاکدانه به‌عنوان واحد ساختمانی خاک، بیانگر مجموعه‎ای از ذرات اولیه است که پیوستگی‌شان به یکدیگر بیش از پیوستگی آن‌ها به ذرات خاک اطراف این مجموعه است.

عامل عمده اتصال ذرات خاک به یکدیگر و تشکیل خاکدانه‌ها، بار الکتریکی ذرات رس، کلوئیدی‌های آلی، کاتیون‌های چند ظرفیتی و مولکول‌های آب است.

فایده ساختمان خاک آن است که در فضای بین ذرات و دانه‌های خاک خلل و فرجی ایجاد می‌کند که موجب آسانی حرکت آب و هوا در خاک می‌شود و عامل عمده‌ای در تغذیه گیاه، نفوذ و گسترش ریشه‌ها در خاک و آبرسانی به گیاه است.

عملیات زراعی مناسب نظیر شخم و دیسک در شرایطی که خاک گاورو و رطوبت آن زیاد نباشد، ساختمان خاک را بهبود می‌بخشد؛ به‌علاوه افزایش مواد آلی گیاهی و کودهای حیوانی جهت فعال‌تر کردن فعالیت‌های میکروبی در خاک و ممانعت از خشکی زیاد و بالا رفتن درصد سدیم قابل تبادل خاک (قلیائیت) به متلاشی کردن خاکدانه‌ها می‌انجامد . فشرده شدن خاک نیز منجر به خرابی ساختمان خاک و کاهش ارزش زراعی آن می‌شود. کشت‌های پیاپی و بی‌تناوب گیاهان یکساله نیز به تخریب ساختمان خاک کمک می‌کند.

تخریب خاک  و عوامل مؤثر بر آن

آسیب به ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیکی خاک در اثر فرآیندهای طبیعی یا انسانی را تخریب خاک می‌گویند.  چند مورد از عوامل  مخرب خاک عبارتند از:

فرسایش خاک

عبارت است از جداشدن، جابجا شدن و رسوب ذرات خاک سطحی در اثر باد یا آب. هر چند انسان‌ها نیز می‌توانند آن را تشدید کنند، به‌عنوان مثال، فعالیت‌های کشاورزی مانند شخم زدن، کاشت و برداشت محصولات در جهت شیب و… همگی باعث از بین رفتن خاک می‌شوند.

تراکم خاک

تراکم خاک زمانی اتفاق می‌افتد که فضای منافذ بین ذرات تشکیل دهنده خاک کاهش یابد. در نتیجه آب و هوای کمتری به خاک نفوذ کرده که برای رشد گیاه و ریشه مضر است.

آلودگی و مسمومیت های شیمیایی

استفاده از مقدار بیش از حد کود باعث می‌شود، محصولات برای انسان سمی شوند. کود‌های نیتروژنی مورد استفاده در کشاورزی می‌تواند وارد آب‌های رودخانه شوند که باعث رشد غیر طبیعی جلبک‌ها شده که منجر به مصرف مقدار بالایی از  اکسیژن آب توسط جلبک‌ها می‌شود. این موضوع منجر به مرگ ماهی‌ها  و دیگر آبزیان در اثر کمبود اکسیژن می‌شود. همچنین آفت‌کش‌هایی که برای کنترل علف‌های هرز و پیشگیری از بیماری‌های قارچی گیاهان و مبارزه با آفات استفاده می‌شوند نیز  وارد آب‌های زیرزمینی شده و یا  با تجمع در خاک وارد بدن حیوانات و انسان می‌شوند و باعث بیماری می‌شوند.

کاهش مواد آلی خاک

مواد آلی خاک باعث تثبیت خاک می‌شود که ذرات خاک را در کنار هم نگه می‌دارد. مواد آلی تشکیل دهنده خاک تحت تأثیر بخش میکروبی خاک شروع به تجزیه می‌کنند. هر چه درصد هوموس و مواد آلی در خاک کمتر باشد، خطر تخریب خاک به دلایل طبیعی یا انسانی بیشتر می‌شود. این مورد در اثر عدم استفاده طولانی مدت از کودهای معدنی، آلی و…  ایجاد می‌شود.