مقدمه
مواد آلی خاک تاثیرات بسیار مفیدی در رابطه با خاک و رشد گیاه دارد. به دلیل وجود انواع تنشهای محیطی، افزایش سطح زیر کشت جهان غیرممکن است. تنشهای محیطی همیشه عامل کاهش کیفیت و کمیت محصولات زراعی بوده‌اند. گیاهان در طول حیات خود ممکن است با تنشهای مختلف ازجمله خشکی، شوری، دمای نامناسب، مواد شیمیایی، آفات و غیره مواجه شوند که هریک به نوبه خود اثرات متفاوت و متعددی بر گیاه میگذارند.
کاربرد کودهای شیمیایی یکی از روش‌های افزایش عملکرد محصولات در واحد سطح است، اما درطی سالیان اخیر کاربرد بیش از حد کودهای شیمیایی در کشاورزی از جمله کودهای نیتروژنی، علاوه بر ایجاد مشکلات زیست‌محیطی، سلامت محصولات غذایی و همچنین سلامت انسان‌ها را به خطر انداخته است.
مواد آلی خاک
مواد آلی خاک می‌تواند منشأ گیاهی، حیوانی یا میکروبی داشته باشد. هنگامی که ماده آلی به مواد پایدارتر و مقاوم‌تری در برابر فرسایش تبدیل می‌شود، به آن هوموس(Humus) می‌گویند.
از جمله اثرات مفید مواد آلی در رابطه با خاک و رشد گیاه میتوان بهبود ساختار فیزیکی خاک، افزایش ریشه‌زایی، حفظ رطوبت خاک، کمک به رشد میکروارگانیسم‌ها در خاک، آزادسازی عناصر، تنظیم ph، افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی، بهبود جذب عناصر توسط گیاهان اشاره کرد. درباره تاثرات مواد آلی و اهمیت آنها در خاک در مجله کشاورزی اگروتک بخوانید.
راه‌های مختلفی برای افزایش ناگهانی مقدار ماده آلی وجود دارد؛ که از آن جمله میتوان به ترکیب کردن کمپوست، گیاهان، پسماند، فضولات جانوری و همچنین اضافه کردن کود تازه (کود سبز) را نام برد.
دسته‌بندی ماده آلی در خاک
ماده آلی خاك با توجه به مراحل مختلف تجزیه به سه گروه دسته بندی می‌شود:
1- جزء فعال ماده آلی که 20 – 10 درصد مـاده آلی خاك را تشکیل می‌دهد و سـرعت تجزیه در آن سریع است (حدود2-1 سال). این جزء در تأمین عناصـر غـذایی براي گیاه و ریزجانداران خاك و نیز کاهش بیماري‌ها و خاکدانه‌سازي نقش دارد. ترکیبات موجود در این قسمت قندهاي ساده و اسیدهاي آمینه است.
2- جزء حد واسط ماده آلی که به آهستگی تجزیه می‌شود (حدود5-2 سال). شامل 20-10 درصد ماده آلی خاك اسـت کـه حاوی پلـی‌سـاکاریدها، پـروتئین‌ها و چربی‌ها هستند.
3- جزء سوم ماده آلی به خوبی تجزیـه شـده کـه بسـیار پایـدار و بـه شـدت مقـاوم در برابـر تجزیـه میکروبی است (حدود 10 سال). این جزء 80 -60 درصد ماده آلی خاك را تشکیل می‌دهد. این بخش از ماده آلی به نام هوموس نیز شناخته می‌شود که شامل هومین‌ها، اسیدهاي هیومیک و فولویک هستند و این جزء به طور عمده در ظرفیت تبادل کاتیونی و رنگ خاك نقش دارد.
نکاتی در مورد مواد آلی
- در صورتی‌که مقدار هوموس در سطح خاک به میزان دو درصد يا بيشتر برسد، مواد آلی مي‌توانند منبع مهم تأمين عناصر فسفر و گوگرد که قابل استفاده گياه هستند، باشد.
- منبع تأمين‌کننده میزان 95 – 90 درصد نیتروژن مورد نياز گياه در خاك‌هایی که هنوز از هیچ نوع كودی در آن استفاده نشده است هستند.
- باعث افزايش فعاليت ميكروبی خاک می‌شود که یکی از عوامل توليد مقدار زيادی از مواد تشكيل دهنده خاکدانه در خاک است.
- عمومأ در خاک‌های شنی مقدار آب موجود در خاك و مقدار آب قابل استفاده گیاه را افزايش می‌دهد و همچنین تهويه خاك‌های رسی را نیز با افزايش خاكدانه‌سازی و در نتيجه افزایش خلل و فرج، بیشتر می‌کند.
- 30 الی 70 درصد از كل ظرفيت تبادل كاتيوني (CEC) موجود در خاك را مواد آلی تشكيل مي‌دهد.
- به عنوان پوشش‌دهنده (مالچ) باعث کاهش فرسايش خاك می‌شود.
- به عنوان يك كلات عمل مي‌کند و در نتيجه قابليت استفاده و تحرك عناصر كم مصرف را در سطح خاک افزايش می‌دهد.
- كربن مورد نياز بسياری از ميكرو ارگانيسم‌های مفيد موجود در خاك را از جمله بعضی از باكتري‌های تثبيت‌كننده نیتروژن (مانند ازتوباكترها) را فراهم می‌کند.
مواد آلی مانع از تابش مستقيم آفتاب و از دست رفتن رطوبت خاك شده و در زمستان و تابستان دمای خاك را متعادل نگه می دارند.
