فهرست مطالب
مقدمه
خاک از بخش‌های معدنی، آلی، آب و هوا تشکیل شده است. بخش معدنی خاک مربوط به ذرات تشکیلدهنده خاک است. این ذرات معدنی شامل سه ذره رس، سیلت و شن هستند که از نظر اندازه و خصوصیات با یکدیگر متفاوت هستند.
درصد هریک از ذرات خاک (رس، سیلت و شن) نوع بافت خاک را تعیین می‌کند. در نتیجه، بافت خاک با دانستن مقدار و نوع ذرات در خاک و با استفاده از مثلث بافت خاک مشخص می‌شود. بافت خاک از جمله ویژگی‌های ثابت خاک به شمار می‌رود که فقط توسط فرسایش تغییر می‌کند.
بافت خاک و تعیین آن با کمک مثلث بافت خاک
بافت خاک با توجه به نسبت ذرات شن، سیلت و رس در خاک مشخص می‌شوند. کلاس‌های مختلفی برای بافت خاک وجود دارند که به‌عنوان نمونه می‌توان به رسی، شنی، لومی، لوم رسی و غیره اشاره کرد. هر کدام از این کلاس‌های بافتی نشان دهنده ترکیب خاصی از ذرات شن، سیلت و رس هستند.
به خاکی که در کلاس بافتی رسی قرار بگیرد یا مقدار رس آن زیاد باشد، خاکِ سنگین و به خاکی که میزان رس کمی داشته باشد یا در کلاس بافت‌های شنی قرار بگیرد، خاکِ سبک گفته می‌شود.
مثلث بافت خاک
برای اندازه‌گیری بافت خاک روش‌های متفاوتی از جمله روش‌های آزمایشگاهی و روش‌های مزرعه‌ای (مانند روش لمسی) وجود دارد. در آنالیز‌های آزمایشگاهی مقدار ذرات شن، سیلت و رس خاک به‌طور دقیق اندازه‌گیری و با مشخص شدن سهم هر کدام از ذرات، کلاس بافت خاک با استفاده از مثلث بافت خاک مشخص می‌شود.
روش کار با مثلث بافت خاک به این صورت است که خطوط مربوط به درصد هر کدام از ذرات در مثلث بافت خاک رسم می‌شود و محل تلاقی نقاط مشخص کننده کلاس بافت خاک است.
ساختمان خاک
ترتیب و توالی و نحوه آرایش ذرات اولیه تشکیلدهنده خاک که منجر به تشکيل توده‌هاي خاکي به‌هم پيوسته ريز و درشت (خاکدانه‌ها) مي‌شود با عنوان ساختمان خاک بيان مي‌شود. به بیان دیگر، ساختمان خاک بیانگر شکل یا آرایشی است که در آن ذرات خاک در کنار هم قرار گرفته و خاکدانه‌ها را تشکیل می‌دهند. در واقع، یک خاکدانه نشانگر ترکیبی از شن، سیلت و رس است که گاهی اوقات با مواد آلی همراه است. انواعی از ساختمان خاک وجود داد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به ساختمان‌های کروی، اسفنجی، مکعبی يا بلوکی، ورقه‌ای يا صفحه‌ای، ستونی، منشوری و گوه‌ای شکل اشاره نمود.
ارتباط بافت خاک و خصوصیات خاک
بافت و ساختار خاک به‌طور مستقیم بر تعداد زیادی از خصوصیات دیگر خاک از جمله رطوبت (ظرفیت نگهداری آب، زهکشی و غیره)، حاصلخیزی، تخلخل و دمای خاک تأثیر می‌گذارد.
تأثیر بافت خاک در میزان تخلخل و تهویه
(زهکشی و ظرفیت نگهداری آب)
در بین ذرات خاک فضاهایی وجود دارد که به آن‌ها منافذ خاک می‌گویند که با ویژگی به نام تخلخل مشخص می‌شوند. این منافذ با آب یا هوا پر می‌شوند. بافت و ساختمان خاک در میزان تخلخل و تهویه خاک مؤثر است. عمومأ در خاک‌هایی با درصد رس بالا، میزان تخلخل و منافذ کوچک بیشتر از خاکی است که درصد شن بالایی دارد اما در خاک شنی منافذِ درشتِ بیشتری وجود دارد.
به‌طور معمول آب در منافذ ریز برای استفاده گیاه حفظ می‌شود، بنابراین تخلخل خاک، اندازه و توزیع منافذ در آبیاری و رشد گیاهان بسیار مهم هستند. از طرفی با توجه به متراکم بودن ذرات خاک در خاک‌هایی با درصد رس زیاد، تهویه محدوده شده که می‌تواند متعاقبأ رشد گیاه را محدود کند.
جذب و حفظ آب به بافت خاک وابسته است. با توجه به تفاوت در میزان تخلخل و اندازه منافذ، سرعت زهکشی و میزان نگهداری آب در خاک‌هایی با بافت غیریکسان، متفاوت می‌شود.
خاک‌هایی با درصد شن بالا بر‌خلاف خاک‌های با رس زیاد، زهکشی بسیار خوبی دارند، با این حال، سریع‌تر خشک می‌شوند و نمی‌توانند رطوبت را به خوبی حفظ کنند. اما ذرات خاک رسی متراکم‌تر هستند و آب را برای مدت طولانی نگه می‌دارند که این باعث می‌شود زمان زهکشی طولانی‌تری داشته باشند و همینطور احتمال غرقاب شدن در این خاک‌ها بیشتر است.
تأثیر بافت در حاصلخیزی خاک
خاک‌های رسی به علت ظرفیت تبادل کاتیونی (CEC) بالاتر از خاک‌های شنی، توانایی بیشتری در نگهداری و آزادسازی عناصر غذایی دارند و حاصلخیز‌تر هستند. لازم به ذکر است رس زیاد در خاک باعث تهویه نامناسب، کاهش جذب عناصر و ایجاد محدودیت برای رشد گیاه می‌شود.
تأثیر بافت خاک در رشد گیاهان
بافت خاک تأثیر زیادی در خصوصیات خاک و متعاقبأ بر رشد گیاهان دارد:
- میزان تخلخل و تهویه در خاک برای تنفس ریشه گیاهان بسیار اهمیت دارد به‌طوری‌که اگر تهویه خاک نامناسب باشد ممکن است باعث خفگی ریشه‌ها شده و رشد گیاه را کاهش دهد.
- بافت خاک در نفوذ و گسترش ریشه مؤثر است، در نتیجه بافت خاک باید به گونه‌ای باشد که در برابر نفوذ ریشه به درون خاک مقاومت زیادی نداشته باشد.
- بافت خاک تأثیر زیادی در نگهداری و فراهم آوردن عناصر غذایی برای ریشه گیاهان دارد. در خاک‌های سبک احتمال آبشویی و هدر رفت عناصر بالا بوده ولی خاک‌های رسی قابلیت بالایی در نگهداری آب و مواد غذایی دارند.
بافت مناسب خاک برای رشد گیاهان
خاک‌هایی که هرکدام از اجزای رس، شن و سیلت را به‌صورت متعادل داشته باشند، برای رشد ریشه و گیاه مطلوب هستند. این نوع خاک اصطلاحأ دارای بافت لومی است و برای کشت انواع گیاهان باغی و زراعی مطلوب است.
