فهرست مطالب
مقدمه
آب عمده‌ترین عاملی است که در مناطق خشک و نیمه خشک در تولید محصولات کشاورزی محدودیـت ایجاد می‌کند. راندمان پایین مصرف آب به صورت سطحی در مزارع و محدودیت منابع آب و نیــز رژیــم نامنظم بارندگی در این مناطق، اسـتفاده از سیسـتم‌های نوین آبیاری با راندمان بالاتر ازجمله آبیاری قطره ای را اجتناب ناپذیر می‌سازد.
از طرفی با توجه به محدودیت بارش‌های جوي کشـور (متوسـط بارندگـي سـالیانه 243 میلیمتـر) و نامناسـب بـودن پراکنـش زماني و مکانی بارندگی در کنار نیـاز آبي بالاي محصولات آب بر، ناگزیر باید روش‌هایي اتخاذ شود که بهره وري مطلوب از منابع آبي موجود حاصل شود؛ همچنین بـه پایداري تولید این محصولات که قابلیت‌هاي بالایی درکشت و تولید آن در کشور وجـود دارد، لطمه‌ای وارد نشود.
راهکارهای اصلاح الگوي مصرف آب
از جمله راهکارهاي اصلاح الگوي مصرف آب، می‌توان به روش‌هایی از جمله کم آبیاري و استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره‌ای نواری اشاره نمود. بـا توجه بـه بحران آب در کشـور، در ایـن مطلب سـعی خواهد شد نحـوه اعمال مدیریت کم آبیاري محصولات آب بر، بدون کاهش عملکرد و بهبود شاخص بهره وری مصرف آب معرفی گردد.
اقدامات کشاورزي نظیر شخم‌هاي عمود برجهت شیب و مالچ پاشي جهت جلوگیری از تبخیر و تعرق آب از سطح خاک، نیاز آبي را کاهش می‌دهند و راندمان مصرف آب آبیاري را بهبود می‌بخشند. همچنین روش‌هاي مدیریتي ذخیره آب آبیاري مانند کم آبیاري می‌تواند به عنوان روشی برای صرفه جویی در مصرف آب و بهبود بهره وری مصرف آب آبیاری مطرح باشد.
هدف اصلی در کم آبیاري افزایش بهره ورى مصرف آب با کاهش آب آبیاري گیاه و حذف جزئی از آب آبیاري است؛ به نحوى که تأثیر قابل توجهى نیز در کاهش عملکرد نداشته باشد.
کم آبیاری
مدیریت آبیاري در روش‌هاى کم آبیاري و آبیاري کامل، تفاوت زیادي با یکدیگر دارند. در روش کم آبیاري، مدیر مزرعه مقدار مناسب کاهش آب را براي هر محصول به ازاي سود و بهره ورى بیشتر در مصرف آب تعیین مى‌کند. براى این کار، مدیر مزرعه باید در دوره خاصي از رشد گیاه، آبیاری را با آب کمتری اجرا کند و در سایر مراحل رشد، آبیاري کامل را اعمال نماید.
انجام کم آبیاري بـه دو صورت ذیل امکان پذیر است:
1- کاهـش عمـق آب آبیاري
2- افزایش دور آبیاري (کاهش تعداد آبیاري)
در حالت کاهش عمق آبیاري، عمق نفوذ ریشه‌ها کمتر می‌شود و مشکل کاهش سطح تماس ریشه بــا خاک پیش می‌آیـد. افزایش دور آبیاري، بـا رشد عمیق‌تر ریشه و درنتیجـه سـطح تماس بیشتر ریشه بـا خاک همراه است. همچنین کاهش دفعات آبیاري و درنتیجه صرفه جویي در هزینه‌هـاي کارگري و کاهش هدر رفت آب به صورت تبخیر سطحي، از مشخصه‌های افزایش دور آبیاری است.
یکي از موارد مبهم در مبحث کم آبیاري، وجود مراحل بحراني و حساس رشد در محصول زراعي است؛ چرا که تنش آبی موجب تاخیر یا تقدم دورههای رویشی و زایشی می‌شود.
دو روش اعمال کم آبیاری
مدیر آبیاري باید بداند سطح مجاز کاهش تعرق گیاه بـدون کاهـش معنی‌دار محصول چقدر است. لذا باید از ابتدا واکنش محصول در برابر کم آبی، بر اساس مراحل رشد یا در طول دوره رشد معلوم شود. تنش رطوبتي در برخی از مراحل رشد باعـث کاهش قابل توجـه عملکرد محصول مي‌شود. دو روش اعمال کم آبیاری در مزارع به شرح زیر است:
1- در نظر گرفتن مراحل بحراني و حساس رشد در مدیریت كم آبیاري
برترین مزیت این روش افت ناچیز عملکرد محصول و صرفه جویی در مصرف آب است. البته معایب و محدودیت‌هایي نیز دارد کــه از آن جمله مي‌توان بـه عدم شناسایي و تعییـن مراحـل حسـاس رشــد محصولات زراعي در ایران و یا حداقل عدم تطابق جداول موجود با شرایط ایران، وجود مشکلات دیگـر ازجملـه تعییـن رطوبت مناسب خاک توسـط بیشـتر زارعیـن و برنامه‌ریزي آب صرفه جویی شــده در مراحل غیر حساس رشد گیاه در شرایط حق آبه اشاره کرد.
2- اعمال كم آبیاري به شـیوه كاهـش میـزان مصـرف آب در كل دوره رشـد
در ایـن روش از اعمال کم آبیاري، افـت عملکرد ناچیز اسـت ولـی امکان افزایش مطمئن سـطح زیـر کشت و سهولت برنامه ریزي در مدیریت مصـرف آب توسط زارع وجود دارد. همچنین می‌توان بـه توسعه ریشه‌ها بـه علت تـلاش گیـاه بــراي جذب آب به خاطر کاهش یکسـان آب مصرفـي و سازش گیاه بـا چنین شرایطی اشاره نمود.
با توجه به عدم شناسایي مراحل حسـاس رشـد گیاه در همـه مناطق و شرایط آب و هوایی کشور و نیز عدم مطابقت راهنمـاي خارجي بـا شـرایط ایران، روش دوم کارایي بیشتري دارد. اعمال کم آبیاری در تمام فصل رشد، پس از حصول حد بهینه عمق آب مصرفي به راحتی توسط زارع یا مدیر آبیاري در سطوح خرد و کلان قابل استفاده و کاربرد است و در صورت در دسترس بودن آب مازاد می‌توان در مراحل حساس رشد آن را به کار گرفت تا افت عملکرد ناچیز باشد.
کم آبیاری برای سیب‌زمینی
اجرای کم آبیاری با استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای در محصول سیب زمینی بــه علت اعمال مناسب مدیریت آبیاری در شرایطی که زارع بـا مشـکل کم آبـی مواجه است به صـورت زیر قابـل توصیه است:
1- در استفاده از سیسـتم آبیـاری قطره ای (تیپ) در زراعت سیب‌زمینی، چنانچــه کاشت به صورت پشته‌های منفرد و معمولی (فاصلـه پشته‌هـا از هم 75 ســانتی‌متر) صورت گیرد، ابتدا بایستی نوارهای آبیاری قطره‌ای بر روی پشته (وسط پشته) قرار گیرد و برای استقرار نوارهای آبیاری قطره‌ای بر روی پشته‌ها از بست‌های مخصوص استفاده شود. همچنین می‌توان بـر روی نوارهـای آبیاری قطره‌ای بـه فواصل مناسب خاک ریخت.
2- برای جلوگیری از کاهش قابل توجه عملکرد محصول بهتر است در مراحل حساس رشد گیاه ازجمله گل‌دهی و غده‌دهی، آبیاری به صورت کامل انجام شود. پس از استقرار کامل و سـبز شدن گیاه (18 تــا 20 روز بعد کاشت) کم آبیاري به میزان 20 درصد (تأمیـن 80 درصد نیـاز آبی) قابل توصیـه است تـا ضمن عدم کاهش عملکرد محصول و صرفه جویی در میزان آب مصرفی، مقـدار بهره وری آب افزایش یابد.
3- با توجه به اینکه اکثر کشاورزان در مزارع از کنتورهای حجمی استفاده نمی‌کنند که به راحتی بتوان کم آبیاري را مدیریت نمود، بهتر است با ثابت نگه داشتن فشار سیستم در طول مدت زمان آبیاری، مدیریت کم آبیاري را با کاهش ساعت آبیاری انجام داد. به عنوان مثال چنانچه ساعت آبیاری مورد نیاز در یک روز خاص 5 ساعت باشد، زارع با اعمال 20 درصد کم آبیاري، ساعت انجام آبیاری را با یک ساعت کاهش به 4 ساعت تقلیل می‌دهد.
