فهرست مطالب
مقدمه
یکی از خصوصیات فیزیکی خاک، که تقریبا در تمام جنبههای کاربردی و مدیریتی خاک اهمیت دارد بافت خاک میباشد. بسیاری از خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک (از جمله نگهداری آب و عناصر غذایی) بستگی به بافت خاک دارد که با چه اجزایی تشکیل شده است.
بافت خاک چیست؟
بافت خاک از 4 بخش اصلی مواد معدنی، آلی، آب و هوا تشکیل شده که بخش معدنی خاک مربوط به ذرات تشکیل دهنده خاک میباشد و از ساختار کانیها نشأت گرفته است. بافت خاک شامل سه دسته رس، سیلت و شن میباشند و از نظر اندازه و خصوصیات با هم متفاوت هستند.
شناسایی انواع خاک بر اساس ظاهر و ویژگی
شناسایی انواع خاک بر اساس ظاهر و ویژگیهای فیزیکی آن میتواند بهصورت بصری و با استفاده از برخی خصوصیات محسوس انجام شود.
خاکهای شنی
خاکهای شنی دارای دانهبندی نسبتا درشت بوده و تخلخل بالایی دارد، این خاکها میزان مواد مغذی یا رطوبت را به خوبی حفظ نمیکنند. خاکهای شنی زهکشی سریع دارند، که اغلب از نظر مواد غذایی ضعیف، و برای حمایت از رشد گیاه به آبیاری و کوددهی منظم نیاز دارد. از آنجایی که خاکهای شنی بسیار فقیر هستند این خاک را برای کاشت درختان نمیتوان استفاده کرد، در صورت استفاده از این نوع خاک نیاز به استفاده از مواد آلی برای بهبود ساختارخاک ضروری میباشد. اما از خاکهای شنی برای ریشهدهی قلمه و یا برای جوانه زدن بذور میتوان از این خاک استفاده کرد چرا که آب پای قلمه و یا اطراف بذر مدت زمان زیاد نمانده و سبب پوسیدگی آنها نمیشود.
اصلاح خاک شنی
اگر خاکی که شما در دسترس دارید درصد بالایی شن دارد و میخواهید در آن زمین محصولات کشاورزی بکارید باید بدانید که موفقیت زیادی در پی ندارد مگر اینکه بافت خاک را اصلاح کنید، اصلاح بافت خاک شنی با اضافه کردن کود دامی امکان پذیر بوده، کود دامی کاملا پوسیده میتواند چسبندگی بافت خاک را افزایش داده و از طرفی حاصلخیزی و میزان مواد آلی خاک را نیز افزایش بدهد. از مهمترین مزیتهای خاک ماسه ای میتوان به گرم شدن سریعتر خاک در بهار اشاره کرد، اما یکی از معایب مهم خاکهای شنی خشک شدن سریع در فصول گرم سال که موجب ایجاد تنش آبی در گیاهان میشود.
افزودن مواد آلی موثرترین راه برای اصلاح خاک شنی است. مواد آلی ساختار خاک را بهبود میبخشد، همچنین مواد مغذی و حفظ آب را افزایش میدهد و فعالیت میکروبی مفید را تقویت میکند. در زیر تعدادی از مواد آلی که می تواند جهت بهبود ساختار خاک های شنی استفاده شود آورده شده است.
- کود دامی: کود پوسیده یکی از منابع عالی مواد آلی است که هم مواد مغذی و هم ساختارخاکهای شنی را بهبود میبخشد.
- کمپوست: کمپوست منبعی غنی از مواد آلی و مواد مغذی است، که ظرفیت نگهداری آب و مواد غذایی را در خاک بهبود میبخشد.
- پیت ماس: پیت ماس به بهبود حفظ رطوبت کمک میکند و میزان pH را کاهش میدهد که بسته به محصولاتی که در حال رشد هستید میتواند مفید باشد.
- محصولات پوششی (کود سبز): رشد گیاهان پوششی مانند شبدر، یونجه یا حبوبات در خارج از فصل میتواند به افزودن مواد آلی به خاک کمک کند. هنگامی که این گیاهان دوباره در خاک برگردانده میشوند، تجزیه شده و موجب بهبود ساختار خاک میگردد.
خاک رسی
در بسیاری از مناطق کشور خاک از درصد بالای رس برخوردار است، مانند مناطق کویری و بیابانی کشور مانند استانهای یزد، کرمان و اصفهان، ویژگی مهم خاکهایی که درصد بالای رس دارند چسبندگی بالای این گونه خاکها است. ریشه درختان و گیاهان زراعی به تخلخل برای نفوذ نیاز دارند و تهویه در اطراف ریشه از اهمیت بالایی برخوردار است، نفوذ آب به خاکهایی که درصد بالایی رس دارند به سختی انجام شده و بنابراین ماندابی آب پای درخت به مدت زمان زیاد اتفاق میافتد، همین امر سبب افزایش بیمارهای پوسیدگی طوقه و ریشه در درختان و گیاهان زراعی، سبزی و صیفی میشود.
از ویژگی ظاهری در تشخیص زمینهایی که درصد بالایی رس دارد این است که در هنگام آبیاری، آب به سرعت نفوذ نمیکند. علاوه بر این پس از آبیاری در صورتی که بخشی از خاک خیس را در دست فشار دهید به راحتی ذرات خاک به هم چسبیده و فرم میگیرد. یکی از مهمترین خصوصیت خاکهای رسی پس از خشک شدن خاک و ترک خوردگی زمین میباشد.
ترک خوردن خاک برای ریشه درختان تهدیدی جدی به شمار میرود، خاک رسی به لحاظ اسیدیته غالبا قلیایی بوده و همین امر سبب میشود برخی از عناصر از دسترس گیاه خارج شده و بلوکه شوند، علاوه بر این موارد خاک رسی در بهار به آهستگی گرم میشود. اما از مزایایی که این قبیل خاکها دارند این است که عناصر غذایی را به خوبی در خود نگه داشته و میزان آبشویی عناصر در این خاکها بسیار پایین است، از این نوع خاک میتوان در پرورش گیاهانی که به آب زیاد نیاز دارند استفاده کرد.
اصلاح خاکهای رسی
برای اصلاح خاکهای رسی به منظور بهبود شرایط رشد محصولات کشاورزی، نیاز است که ویژگیهای خاک و نیازهای گیاهی را در نظر بگیریم. همانطور که گفته شد خاکهای رسی معمولاً دارای ذرات ریز و چسبنده هستند که باعث کاهش نفوذپذیری هوا و آب میشود و در نتیجه، رشد گیاهان در این خاکها با مشکلاتی مواجه میشود. در اینجا چند راهکار عملی برای اصلاح خاکهای رسی آورده شده است:
- افزودن مواد آلی : افزودن مواد آلی به خاکهای رسی باعث بهبود ساختمان خاک میشود. مواد آلی به ذرات رسی میچسبند و سبب میشوند تا فضاهای خالی ایجاد شده و نفوذپذیری خاک افزایش یابد.
- استفاده از شن و ماسه: مخلوط کردن شن با خاکهای رسی میتواند ساختار خاک را بهبود دهد. این کار باعث افزایش تخلخل و نفوذپذیری خاک میشود و از چسبندگی خاک می کاهد.
- استفاده از کلسیم: افزودن ترکیباتی همچون کربنات کلسیم به خاک رسی میتواند به کاهش چسبندگی خاک کمک کند. کلسیم در تثبیت ساختار خاک نقش دارد و موجب افزایش تهویه و نفوذپذیری آب میشود.
- آبیاری مناسب (آبیاری تدریجی و کنترل شده): آبیاری بیش از حد در خاکهای رسی میتواند منجر به غرقاب شدن خاک و کمبود اکسیژن برای ریشهها شود. بنابراین، استفاده از سیستمهای آبیاری قطرهای یا آبیاری با فواصل زمانی مناسب برای جلوگیری از تجمع آب در سطح خاک پیشنهاد میشود.
خاکهای سیلتی
خاک سیلتی ویژگیهای مثبت هر دو نوع خاک رسی و شنی را به همراه دارد، در واقع این خاک ها نفوذپذیری مناسب و قابلیت نگهداری عناصر غذایی را دارند. به طور کلی این خاک را به عنوان یک خاک حاصلخیز و بسیار مناسب برای کشاورزی معرفی کرد. خاک سیلتی عمدتاً از ذرات ریز تشکیل شده است که کوچکتر از ماسه اما بزرگتر از خاک رس هستند. اندازه ذرات معمولاً بین 002/0 میلی متر تا 05/0 میلی متر است.
خصوصیات خاکهای سیلتی
- قدرت نگهداری آب: خاک سیلتی به دلیل ذرات ریز خود رطوبت را بهتر از خاک های شنی نگه میدارد. ممکن است در شرایط مرطوب نیز زهکشی ضعیفی داشته باشد. با این حال، به دلیل اندازه منافذ کوچک، این ویژگی به ویژه در نواحی خشک و نیمهخشک اهمیت دارد.
- حاصلخیزی: خاک سیلتی معمولاً حاصلخیز است. ذرات ریز میتوانند مواد مغذی ضروری مانند نیتروژن، فسفر و پتاسیم را که برای رشد گیاه مفید هستند، در خود نگه دارند.
- حفظ مواد غذایی: خاکهای سیلتی قادر به نگهداری مقادیر زیادی از مواد غذایی هستند، که برای رشد گیاهان ضروری است. این خاکها به دلیل ظرفیت بالای تبادل کاتیونی (CEC) که دارند، میتوانند مواد مغذی را برای مدت زمان طولانی ذخیره کنند.
- نفوذپذیری و زهکشی: یکی از معایب خاکهای سیلتی، زهکشی ضعیف است. این خاکها به دلیل ساختار ریز دانه خود، نمیتوانند آب را به راحتی از خود عبور دهند. برای بهبود زهکشی، ممکن است نیاز به افزودن مواد آلی یا ماسه به خاک باشد.
- pH: خاکهای سیلتی معمولاً دارای pH خنثی یا کمی قلیایی هستند، که این ویژگی میتواند برای بیشتر گیاهان مناسب باشد. pH نامناسب میتواند باعث کاهش جذب مواد مغذی توسط گیاهان شود.
خاکهای لومی
خاکهای لومی خاکهایی هستند که ترکیب مناسبی از ذرات شن، سیلت و رس دارند. این خاکها نه خیلی شنی هستند که آب و مواد مغذی را سریعاً از دست بدهند، نه خیلی رسی هستند که باعث آبگرفتی و عدم تهویه مناسب خاک شوند. خاکهای لومی معمولاً به عنوان خاکهای ایدهآل برای کشاورزی شناخته میشوند، زیرا ترکیبی از خواص مختلف دارند که آنها را برای رشد انواع مختلف گیاهان مناسب میسازد.
خصوصیات خاکهای لومی
- ترکیب ذرات: خاکهای لومی به طور معمول حدود 40% شن، 40% سیلت و 20% رس دارند. این ترکیب متعادل باعث میشود که خاک لومی از ویژگیهای مثبت هر سه نوع خاک بهرهمند باشد.
- توانایی حفظ رطوبت: خاکهای لومی قابلیت خوبی برای نگهداری رطوبت دارند، همچنین به دلیل ترکیب متعادل ذرات، این رطوبت به سرعت از خاک تبخیر نمیشود. این ویژگی باعث میشود که خاک لومی در مناطق با بارش کم یا مناطق خشک، برای کشت گیاهان مقاوم به خشکی مناسب باشد.
- زهکشی و تهویه عالی: به دلیل وجود ذرات شن در ترکیب خاک، خاکهای لومی معمولاً زهکشی خوبی دارند، که به گیاهان اجازه میدهد تا از آب اضافی خارج شوند و از خطر آبگرفتگی جلوگیری شود. همچنین، تهویه خوب این خاکها باعث میشود که اکسیژن به راحتی به ریشهها برسد، که برای رشد ریشهها و توسعه آنها ضروری است.
- حفظ مواد مغذی: خاکهای لومی دارای ظرفیت بالایی برای نگهداری مواد مغذی هستند. رسها و سیلتها میتوانند مواد مغذی را جذب کرده و در اختیار ریشه گیاهان قرار دهند. این ویژگی برای رشد مناسب گیاهان ضروری است.
- pH خنثی: خاکهای لومی معمولاً pH خنثی دارند (حدود 6-7)، که برای بسیاری از گیاهان کشاورزی مناسب هستند. این pH معمولاً باعث میشود که گیاهان بتوانند به راحتی اکثر عناصر غذایی را از خاک جذب کنند.
شناسایی دقیق نوع بافت خاک
با توجه به اینکه بافت خاک عامل تعیین کنندهی بسیار مهمی در کشاورزی است بنابراین اینکه بتوانید تشخیص بدهید خاکی که قرار است در آن باغ احداث کنید یا زراعت کنید چه بافتی دارد، تشخیص بافت خاک در برخی موارد به صورت ظاهری امکان پذیر است اما برای تشخیص دقیق بافت خاک توصیه میشود با تهیهی پروفیل خاک و نمونهی خاک و ارسال آن به آزمایشگاه خاکشناسی بافت خاک خود را به طور دقیق مشخص کنید.
