فهرست مطالب
مقدمه
امروزه به منظور حفظ و حاصلخیزی خاک، از روشهای متنوع و گوناگونی استفاده میشود. یکی از بهترین روشها به منظور بهبود خاک استفاده از کودهای بهبود دهنده خاک است. در بین کشاورزان کودهای بهبود دهنده خاک با نام اصلاح کنندههای خاک هم شناخته میشوند. کودهای اصلاح کننده خاک به واسطه افزایش رشد ریشه و جذب بهتر عناصر غذایی از محلول خاک سبب افزایش رشد و کمیت محصولات میشوند، که مهمترین این کودها هیومیک اسیدها و ضد شوری خاک را میتوان نام برد.
بستر اصلی رشد گیاهان و از منابع مهم و ارزشمند طبیعت خاک میباشد. خاک یک عامل کلیدی در پرورش گیاهان محسوب میگردد. به گونهای که 95 درصد غذای انسان از زمین تامین میگردد. بنابراین برنامه ریزی برای داشتن خاکی سالم و پویا لازمه بقای انسان در این کره ی خاکی میتواند باشد.
امروزه کودهای اصلاح کننده خاک به منظور بهبود ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک، به خاکهای کشاورزی اضافه می شوند؛ تا فرآیند رشد گیاهان بهتر صورت پذیرد. همچنین بهبود دهندههای خاک سبب بهبود ظرفیت نگهداری آب، نفوذ پذیری خاک، زهکشی، هوا دهی و ساختار خاک میشوند.
با استفاده از کودهای اصلاح کننده خاک محیطی مناسب برای رشد بهتر ریشه فراهم میشود. این امر سبب جذب بهتر عناصر و مواد غذایی از طریق ریشه گیاهان شده و در نتیجه گیاهان بهتر رشد کرده و در برابر تنش های محیطی مقاومت بیشتری از خود نشان میدهند.
انواع بهبود دهندههای خاک
بهبود دهندههای خاک به دو دسته ارگانیک و شیمیایی تقسیم میشوند.
بهبود دهنده های ارگانیک
بهبود دهندههای ارگانیک منشا طبیعی داشته و از بقایای بدن موجودات زنده به دست میآیند. بهبود دهندههای خاک، مقدار ماده آلی خاک را افزایش میدهند. به مرور سبب هوادهی بهتر خاک و نفوذپذیری بهتر خاک میگردند. از طرفی این مواد یکی از منابع انرژی برای موجودات ریزوسفری خاک تلقی شده که از جمله مواد بهبود دهنده ارگانیک خاک میتوان به بقایای گیاهان، علوفه خرد شده، کود حیوانی، کودهای هیومیکی، کمپوست، خاک اره و خاکستر را نام برد.
بهبود دهنده های غیر ارگانیک
بهبود دهندههای غیر ارگانیک میتوانند از مواد معدنی موجود در طبیعت تشکیل شده باشند. از جمله این بهبود دهندهها میتوان به پرلیت، ورمیکولیت، شن و ماسه اشاره داشت. تعدادی دیگر هم از طریق شیمیایی و توسط بشر ساخته شوند.
بهبود دهنده هایی که از طریق شیمیایی ساخته میشوند با توجه به نوع آنها و نحوه مصرف دارای تنوع زیادی هستند. از این بهبود دهندهها متناسب با مشکل پیش آمده در خاک زراعی مورد استفاده قرار می گیرند.
انواع خاک و کودهای بهبود دهنده مرتبط با آن
خاکهای شور
خاک شور معنی تجمع بیش از حد نمکهای قابل حل و مواد معدنی در محلول آب و خاک در اطراف ریشه میباشد. نمکها ترکیبات مخربی برای بافت خاک کشاورزی محسوب میشوند.
سدیم کلرید یکی از معروفترین این نمکها است. این ماده علاوه بر شوری خاک منجر به تخریب ساختمان خاک شده و یکی از این اثرات مخرب فشردگی و نفوذ ناپذیری خاک میباشد.
شور بودن خاک بیشتر در مناطق خشک و نیمه خشک که بارندگی کم میباشد اتفاق میافتد. در واقع در این مناطق املاح کلسیم، سدیم، بیکربناتها و منیزیم به دلیل بارندگی کم توسط آبشویی از خاک زراعی خارج نمیشوند. در حالی که در مناطق مرطوب به دلیل بارندگی زیاد این نمکها از طریق آبشویی از خاک خارج میشوند.
خاکهای شور دارای pH بالایی بوده که بر فعالیت میکروارگانیسم های خاک تاثیر منفی دارند. کمبود عناصر فسفر، آهن، منگنز، روی و بر در این خاک ها بیشتر به چشم میخورد. در این خاکها به دلیل غلظت زیاد نمک پتانسیل اسمزی محلول خاک کاهش پیدا می کند. این امر سبب کاهش مقدار آب قابل دسترس گیاه میشود.
زمانی که خاک کشاورزی بیش از حد شور میشود و املاح زیادی را در خود جای داده، رشد و تکامل گیاه کاهش پیدا میکند. در این شرایط گیاه توانایی تولید بذر و یا محصول را از دست میدهد. بنابراین حذف سدیم و منیزیم در خاکهای شور و شور و قلیایی برای تمامی کشاورزان به منظور رسیدن به حداکثر عملکرد امری مهم و ضروری تلقی میشود.
کودهای بهبود دهنده خاک های شور
کودهای بهبود دهنده خاک های شور به شرح زیر می باشد:
گچ
یکی از مواد اصلاح کننده خاک گچ است که به دلیل حلالیت نسبتا خوب و مقرون به صرفه بودن به طور گسترده در اصلاح خاک های شور و سدیمی مورد استفاده قرار میگیرد. بهتر است گچ را با خاک مخلوط کرد تا آن را در سطح خاک پخش کنید. برای این کار ابتدا گچ را در سطح خاک پخش کرده و سپس با استفاده از شخم یا دیسک با خاک مخلوط میکنند.
کلرید کلسیم
یکی دیگر از کودهای اصلاح کننده خاک های شور که میتوان استفاده کرد، کودهای حاوی عنصر کلسیم میباشد. باتوجه به این که کلسیم مولکولی بزرگتر از سدیم است توان واکنش پذیری بالایی داشته، میتواند به جای سدیم در خاک های شور جایگزین شود. در واقع هر مولکول کلسیم به جای دو مولکول سدیم مینشیند و سبب آزاد شدن سدیم میگردد. کلرید کلسیم انحلال پذیری بیشتری نسبت به گچ دارد. اما به دلیل شستشوی سریع از خاک میتوانند سبب سله بستن خاک شود. بنابراین بهتر است کلرید کلسیم و گچ هم زمان استفاده گردد.
اسید سولفوریک
یکی دیگر از اصلاح کنندههای خاک اسید سولفوریک است؛ هیدروژن موجود در اسید سولفوریک با سدیم موجود در خاک تبادل گشته و با تشکیل و شستشوی سولفات سدیم، منجر به اصلاح خاک های شور میشود. دیگر فواید این اسید تنظیم pH خاک میباشد. اسید سولفوریک به سرعت در خاک واکنش میدهد و خنثی میشود در نتیجه سبب تخریب ریشه گیاهان نمیشود.
اسید سولفوریک اغلب در باغهای پسته استفاده میشود؛ چرا که پسته از محصولات مناطق گرم و خشک است. در این مناطق خاک شور و قلیایی میباشد. بهترین زمان استفاده از اسید سولفوریک زمستان است.
هیومیک اسید
یکی از مواد اصلاح کننده خاک هیومیک اسید بوده که نمک موجود در خاک را به عناصر سدیم و کلرید تجزیه میکند. این عناصر در خاک جذب هیومیک اسید میشود و از این طریق شوری خاک کاهش پیدا میکند. هیومیک اسید با افزایش قطر لولههای مویین منجر به کاهش حرکت نمک به سمت ریشه و اندامهای دیگر گیاه میشود.
از راه های دیگر اصلاح خاکهای شور، شست و شوی خاک توسط آب شیرین میباشد. توجه شود که آب مورد استفاده آبی با کیفیت است.
هیومیک اسیدها عصاره غلیظ شده دو ترکیب هیومیک اسید و فولویک اسید هستند که از یک نوع زغال سنگ کاملا اکسید نشده به اسم لئوناردیت به دست میآیند. این مواد به دلیل ساختمان شیمیایی منحصر به فرد خود سبب جذب کودها و انتقال بهتر آن ها در گیاهان میشوند.
هیومیک اسیدها با قرار گرفتن بر روی ذرات رس فضای بین این ذرات را بیشتر میکند. این امر سبب میشود تا فشردگی خاکهای سنگین کم شده و نفوذ پذیری و تهویه خاک های سنگین بهتر صورت گیرد.
خاکهای رسی و سنگین
خاک رسی به خاکی گفته میشود که حاوی مقادیر زیادی رس باشد. در واقع خاکهایی که بیش از 50 درصد ذرات تشکیل دهنده آنها رس باشد خاک سنگین نامیده میشود. ذرات رس بسیار فشرده در کنار یکدیگر قرار گرفتهاند. این امر سبب تخلخل بسیار پایین این نوع خاک میشود. خاکهای رسی سنگین ترین نوع خاکها هستند که ذخیره آب به خوبی در آنها صورت میگیرد. اما زهکشی دراین خاک ها بسیار کم میباشد.
اصلاح خاک های سنگین
با اضافه کردن شن و سیلت تا حدودی خواص فیزیکی خاک را میتوان بهبود بخشید. این امر در سطوح وسیع بسیار هزینهبر است و از روشهای دیگری جهت اصلاح خاک های سنگین استفاده میگردد.
در صورت امکان کشت گیاهان علوفهای در این نوع از خاکها میتوان گیاهان علوفهای را کشت کرده و در زمان مناسب آن را به خاک برگرداند تا خاک رسی اصلاح شود. در غیر این صورت با اضافه کردن کاه و کلش و بقایای پوسیده گیاهان تا حدودی میتوان خاک سنگین را اصلاح کرد.
اسید سولفوریک
خاکهای سنگین به دلیل فشردگی بیش از حد دانههای رس نفوذ پذیری بسیار ضعیفی دارند و همچنین تهویه هوا در این نوع خاک ضعیف است. با استفاده از اسید سولفوریک میتوان این مشکلات را تا حدود زیادی برطرف کرد. در واقع اسید سولفوریک با تعدیل شوری خاک، سبب جریان پیدا کردن هوا و نفوذ پذیری خاک میشود. در نتیجه گیاه از بسیاری از بیماریهای خاکزاد در امان میماند.
خاک های شنی و سبک
به منظور اصلاح و بهبود خاکهای شنی و سبک میتوان از هیومیک اسید استفاده کرد. هیومیک اسید بر روی ذرات شن در خاکهای سبک قرار میگیرد. این کار منجر به افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی خاک شده و در نتیجه از هدر رفتن مواد غذایی در خاک جلوگیری میشود.
نحوه استفاده و میزان مصرف کودهای بهبود دهنده رشد
کودهای بهبود دهنده خاک به شکل های مختلفی در بازار نهاده های کشاورزی وجود دارند. کشاورزان متناسب با نوع خاک زمین کشاورزی و مشکل به وجود آمده در آن میتوانند از این بهبود دهندهها استفاده کنند. همانطور که قبلا نیز اشاره شد برای استفاده از گچ باید آن را با خاک مخلوط کرد تا نتیجه بهتری گرفته شود. برای استفاده از هیومیک اسید نیز استفاده از نوع مایع آن درصد لئوناردیت بیشتری دارد. بنابراین استفاده از نوع مایع آن بهتر است.
به نظر می رسد در بین مواد بهبود دهنده خاک هیومیک اسیدها از اهمیت ویژه ای برخوردار باشند. بنابراین با توجه به نقش و کاربرد هیومیک اسیدها، در خاکهای شور و قلیایی، سنگین و خاکهای شنی، استفاده از این کود به عنوان کود بهبود دهنده خاک به کشاورزان توصیه میگردد.
