فهرست مطالب
مقدمه
عامل بیماری شانکر باکتریایی گوجه فرنگی Clavibacter michiganensis subsp. Michiganensis میباشد که یک باکتری گرم مثبت، غیرمتحرک و هوازی اجباری است. سلول باکتری میلهای شکل است اما در شرایط رشدی مختلف ممکن است به صورت کروی یا گرزی شکل نیز دیده شود. این باکتری یکی از مخربترین عوامل بیماریزا در گوجه فرنگی در سراسر جهان با خسارت اقتصادی بالا و تهدیدی جدی برای تولید محصول گوجه فرنگی است. باکتری عامل بیماری، به لحاظ اهمیت اقتصادی در بین 10 باکتری مهم بیمارگر گیاهی قرار دارد.
در اثر آلودگي شدید، كاهش عملکرد محصول گوجه فرنگي تا 84 درصد نيز گزارش شده است. براساس گزارشهای موجود، عامل بيماری پتانسيل بالایي برای ایجاد خسارت روی این محصول دارد.
گیاهان میزبان
ميزبان اصلي این باكتری گوجه فرنگي است اما آلودگي طبيعي برخي گياهان خانواده سولاناسه مانند بادمجان، فلفل دلمهای و تعدادی از گياهان وحشي و علفهای هرز این خانواده به باكتری نيز گزارش شده است.
مناطق انتشار
در حال حاضر، بيماری شانکر باكتریایي گوجه فرنگي انتشار جهاني دارد و در اغلب مناطق كشت این محصول در سراسر جهان یافت ميشود. گزارشهای متعددی از وجود بيماری در كشورهای مختلف جهان مانند استراليا، برزیل، ایتاليا، چين، هندوستان، مصر، یونان، الجزایر، مراكش و غيره وجود دارد.
این بيماری در ایران اولين بار در مزارع گوجه فرنگي در استان آذربایجان غربي مشاهده و گزارش شد. علاوه بر آن این بيماری از استان های آذربایجان شرقي، گلستان، فارس و زنجان نيز گزارش شده است.
زیست شناسی و چرخه بیماری
بذرهای آلوده مهمترین منبع ایجاد و گسترش آلودگي هستند. آلودگي بذر حتي به تعداد كم، ميتواند موجب بروز همهگيری بيماری گردد. بذور ممکن است به صورت سطحي آلوده شوند یا اینکه باكتری در بافت آندوسپرم بذر مستقر شود. این باكتری قادر به توليد اندوسپور نيست اما در خاک، بقایای گياهي، علفهای هرز و ادوات كشاورزی ميتواند به مدت پنج سال بقاء یابد. این بيماری در تمام مراحل رشد گياه امکان بروز دارد.
منافذ گياه از قبيل روزنهها و عدسکها، همچنين ریشهها و بافتهای آسيب دیده، محل اصلي ورود باكتری به گياه هستند. باكتری پس از ورود، آوندهای چوبي گياه را مورد حمله قرار داده كه منجر به بروز علائم پژمردگي در گياه و قهوهای شدن بافت آوند چوبي ميشود. علائم بيماری، معمولاً بسته به سن گياه، شرایط آب و هوایي و رقم گوجه فرنگي، دو تا سه هفته پس از انتقال باكتری به گياه، روی بوتههای آلوده ظاهر ميشوند.
گسترش ثانویه بيماری در اثر بارندگي، آبياری باراني، محلول پاشي، استفاده از تجهيزات و ابزار آلوده مورد استفاده برای هرس و نشاءكاری، همچنين جابجایي نشاءها رخ ميدهد. شرایط دمایی گرم (32- 24 درجه سانتیگراد) و رطوبت 80 درصد برای گسترش بيماری مناسب است. در هوای سرد شدت بيماری كاهش ميیابد. شدت نور كم و غلظت زیاد نیتروژن و كمبود پتاسیم سبب گسترش بيماری ميشوند.
علائم بیماری
علائم اولیه بیماری به صورت زرد شدن گیاه از قسمتهای پایین و خمیدگی برگهای پیر به طرف پایین است و برگها در یک طرف گیاه پژمرده میشوند.
بروز علائم پژمردگی در بخشهایی از بوته آلوده به بیماری شانکر باکتریایی گوجه فرنگی
پس از گسترش بيماری، حاشيه برگچهها به رنگ زرد تا قهوه ای در ميآید. بروز علائم نکروز حاشيه برگچه ها از نشانههای بارز این بيماری است به دنبال پيشرفت بيماری، خطوطي به رنگ روشن در اطراف رگبرگ اصلي برگ ایجاد شده كه به سمت دمبرگ و ساقه گسترش ميیابد. این خطوط در جاهایي شکسته شده و به صورت شانکر یا زخم نمایان ميشود. باقي ماندن برگها و برگچههای آلوده روی ساقه نيز از علائم این بيماری است.
ایجاد نکروز حاشیه برگ در بوتههای آلوده به بیماری
آوندهای چوب به رنگ قهوهای روشن یا زرد تغيير رنگ داده و در ادامه به رنگ قهوهای مایل به قرمز در ميآید، بافت داخلی ساقه زرد شده و آردی شکل و توخالي ميشود. تراوشات باكتریایي زرد رنگ در محل برش ساقههای آلوده دیده ميشود.
قهوهای شدن آوند چوبی و شانکر روی ساقه
آلودگي روی ميوه به صورت لکه های سفيدرنگ كوچک است كه با گذشت زمان به رنگ قهوهای و سياه در ميآید. این لکهها با هاله سفيد رنگي احاطه شده كه در اصطلاح به آن “لکه چشم پرندهای” گفته ميشود. این علائم روی ميوههای نارس و رسيده دیده ميشود . به طور معمول گسترش بيماری از شانکر ساقه و بافت آوند چوبي شروع ميشود كه با تغيير رنگ آوندهای درون ميوه به رنگ زرد، همراه است. باید در نظر داشت كه بروز علائم روی ميوه، بيشتر در بوتههای پرورش یافته در گلخانه شایع است.
لکههای قهوهای تا سیاه با هاله سفید روی میوه (چشم پرندهای)
دستورالعمل کنترل
رديابي و پايش مستمر مشاهدهای بیماری در مزرعه
در مزارعي كه در سالهای قبل سابقه آلودگي داشتهاند، در صورت وجود شرایط دمایي و رطوبتي مناسب جهت گسترش بيماری (دمای هوای گرم با دمای 32 – 24 درجه سانتیگراد و رطوبت 80 درصد) بایستي مزارع به صورت مستمر پایش شود و در صورت مشاهده علائم، نسبت به حذف بوتههای آلوده و مبارزه شيميایي اقدام گردد.
روشهای کنترل زراعي، مکانیکي و بهداشت گیاهي
كنترل این بيماری به دليل بقای طولاني مدت عامل بيماری در بذر، بقایای گياهي و تجهيزات كشاورزی، بسيار مشکل است. استفاده از ارقام مقاوم و سازگار با محيط ميتواند در كنترل بيماری موثر باشد. تاکنون رقم تجاری مقاومي در برابر این بيماری معرفي نشده است. بنابراین با رعایت اصول بهداشتي و برخي راهکارهای زراعي و فيزیکي ميتوان از بروز بيماری یا شدت خسارت آن جلوگيری کرد.
- استفاده از بذور و نشاءهای سالم و گواهي شده (مهمترین اقدام در پيشگيری از بيماری و جلوگيری از
ورود آلودگي به مزرعه) - پایش مداوم مزرعه یا گلخانه و حذف و سوزاندن بوته های آلوده
- تيمار بذرهای مشکوک به آلودگي با آب گرم 52 درجه سانتیگراد به مدت 30 – 25 دقيقه با هدف كاهش آلودگي
- ضدعفوني تجهيزات و ابزارآلات كشاورزی، سکوها، سيني های نشاء، بسترهای كشت در گلخانه های توليد نشاء و گلخانه های كشت هيدروپونيک
- بخاردهي یا ضدعفوني قيم های چوبي، در صورت استفاده از آنها
- رعایت اصول بهداشتي توسط كارگران (استفاده از لباس تميز، شستن دست ها)
- عدم ورود كارگران به گلخانه و مزرعه، هنگام خيس بودن سطح گياه
- اجتناب از كاشت نشاء سالم در خاک های آلوده
- جلوگيری از آسيب دیدن نشاءها در حين عمليات كاشت
- اصلاح و تقویت خاک با هدف كاهش حساسيت گياه به بيماری (كاهش مصرف نیتروژن و مصرف بهينه
پتاسیم) - انجام آبياری قطره ای و اجتناب از آبياری باراني جهت جلوگيری از انتشار بيماری
- رعایت تناوب زراعي
- جمع آوری و سوزاندن بقایای بوتههای گوجه فرنگي، فلفل و سایر ميزبانهای باكتری بيماریزا همچنين علفهای هرز به ویژه علفهای هرز خانواده سولاناسه در داخل یا اطراف گلخانه و مزرعه بلافاصله پس از برداشت
کنترل شیمیایی
محلول پاشي مزارع با استفاده از ترکیبات و آفتکشهای ثبت شده در کشور (مندرج در فهرست سموم مجاز کشور) در زمان مناسب و صرفا جهت كاهش آلودگي و جلوگيری از آلودگي ثانویه توصيه میگردد.
