خطرات نیترات و استفاده از کودهای نیتروژنی بر سلامت انسان

فهرست مطالب
مقدمه
کودهای نیتروژنی، نقش مهمی در عملکرد و کیفیت محصولات بازی میکنند. نیترات یک ترکیب مهم در سیکل بیولوژیکی نیتروژن محسوب میشود. این ترکیب در خاک، آب و بافتهای گیاهی و حتی در ترکیب طبیعی بدن پستانداران یافت میشود. معمولا کودهای شیمیایی حاوی نیتروژن در کشاورزی مصرف فراوان داشته و فقدان نیتروژن میتواند به عنوان یک عامل محدودکننده در تولیدات گیاهی مطرح شود. بسیاری از ترکیبات، حاوی نیترات میباشند. به عنوان مثال نیترات آمونیوم که یکی از منابع کودهای نیتروژنی محسوب میشود از واکنش اسید نیتریک با آمونیاک حاصل میگردد. حدود 80 درصد از جذب نیترات در بدن انسان از طریق خوردن میوهها، سبزیها و غلات صورت میگیرد. یک فرد بالغ در غذای روزانه خود به ازای هر کیلوگرم وزن خود حدود 5 میلیگرم نیترات نیاز دارد.
میزان نیترات در گیاهان
نیتروژن موجود در ترکیب نیترات از عناصر ضروری برای گیاهان محسوب میگردد. پس از جذب نیتروژن به شکل نیترات از خاک توسط ریشه، گیاهان نیترات را آمونیوم تبدیل کرده که این ترکیب سریعا به آمینواسیدها (واحدهای سازنده پروتئین) تبدیل میگردد اما در شرایط خاص نیترات میتواند در بافتهای گیاهی تجمع یابد. برخی از این شرایط عبارتند از:
تنش خشکی (کم آبی)
در شرایط کمآبی، گیاهان مقادیر بسیار اندکی از نیترات را جذب کرده و قادر به تبدیل آن به پروتئین نیستند. بنابراین نیترات در بافتهای گیاهان تجمع مییابد. پس از برطرف شدن شرایط محدودیت آب که در برخی موارد با اولین هفته پس از بارشهای طبیعی همزمان است جذب نیترات از خاک سریعا افزایش مییابد. این افزایش جذب به همراه مقادیر از نیترات که در دوره تنش در بافتهای گیاهی تجمع یافته مقادیر نیترات را به بیش از حد مجاز افزایش میدهد. بنابراین چرای آزاد دامها در این شرایط میتواند موجب مسمومیت گردد.
درجه حرارتهای نامناسب و محدودیت تابش نور
معمولا جذب نیترات در ارتباط کامل با فعالیتهای فتوسنتزی گیاه است. بنابراین کلیه مواردی که فعالیتهای فتوسنتزی گیاه را محدود میکند و روند جذب نیتروژن از خاک را کمتر تحت تاثیر قرار میدهد و میتواند باعث تجمع نیترات در گیاه شود.
گونه گیاهی و قسمتهای مختلف یک گیاه
برخی گونههای گیاهی برای تجمع نیترات مستعد هستند. بیش از 80 گونه گیاهی مستعد برای تجمع نیترات شناسایی شده است که از آن جمله میتوان به سورگوم، ذرت، شبدرشیرین، جو، یولاف و گندم اشاره کرد. معمولا گیاهان جوان استعداد بالاتری برای تجمع نیترات نسبت به گیاهان مسن دارند. علاوه بر موارد بالا، اندامهای مختلف یک گیاه نیز میتواند توانایی متفاوت در تجمع نیترات داشته باشد. عموما تجمع نیترات در ساقهها زیاد، در برگها متوسط و در گلها و دانه اندک است. در اکثر گیاهان برگهای فوقانی بر روی برگهای پایین سایه انداخته و با آفت فعالیت فتوسنتزی برگهای پایینی، مقدار نیترات در این برگها افزایش مییابد. در برخی سبزیجات مثل اسفناج مقدار نیترات در دمبرگ به مراتب بیشتر از پهنک است. در سبزیجات، میوهها و محصولات جالیزی نیز تجمع نیترات میتواند مخاطره آمیز باشد. به ویژه زمانی که این محصولات پتانسیل تجمع نیترات در بافتهای مختلف خود را داشته باشند. در غلات مقادیر نیترات در مرحله شیری به مراتب بالاتر از مرحله خمیری است و در برداشت گیاهان این خانواده جهت مصرف دام بایستی به این نکته توجه نمود. میزان نیترات مجاز در سبزیجات مختلف را در مجله کشاورزی اگروتک بخوانید.
به طور کلی تلاش برای کاهش تجمع نیترات در سبزیجات برگی و مصرف آن توسط انسانها ضروری است. این بررسی بر سهم سبزیها در مصرف نیترات توسط انسانها، عوامل تغذیهای، محیطی و فیزیولوژیکی که بر تجمع نیترات در گیاهان تأثیر میگذارند، اثرات مضر و مفید نیترات بر سلامت انسان، و استراتژیهایی که ممکن است برای کاهش محتوای نیترات در گیاهان و مصرف متعاقب آن توسط انسانها دنبال شود، تمرکز دارد. خطر برای سلامت انسان به دلیل مصرف نیترات ممکن است با برداشت سبزیها در ظهر، حذف اعضای غنی از نیترات و پختن سبزیجات در آب با محتوای نیترات کم کاهش یابد. نیترات و نیتریتها پس از خورده شدن در معده انسان تولید نیتروز آمین میکنند که باعث ایجاد سرطان کبد و مثانه میشوند. بروز آسیب و نقصهای مادرزادی و ژنتیکی، تولد نوزاد با وزن کم، سقط جنین و… از دیگر عوارض مخرب نیترات و نیتریتها میباشد. آلودگی آب های زیرزمینی توسط نیتراتهای کودهای شیمیایی باعث افزایش آلودگی غذاها ودر نتیجه باعث افزایش بیماریهای ناشی از نیتراتها میشوند. نیترات به سرعت با آبیاری شسته و وارد خاک میشود، علاوه بر این گیاهان نیز آن را به سرعت جذب بافت خود میکند و پس از مدتی نیترات را سر فرصت به نیتریت تبدیل میکند. به طور کلی بهترین راه برای کاهش این اثرات مخرب، استفاده از برنامه تغذیهای مدون بر اساس نیاز گیاه، آنالیز خاک و برگ و همچنین استفاده از کود هایی باکیفیت میباشد.