تولید نشا سبزی و صیفی

فهرست مطالب
نشاء
نشاء گیاه کوچکی است که قسمتی از دوره رشد خود را در محیطی مناسب و کنترل شده گذرانده و پس از مساعد شدن هواي بیرون به زمین اصلی انتقال داده میشود. عمل انتقال و کاشت این گیاه کوچک در محل اصلی نشاکاري نامیده میشود. از آنجا که امروزه معمولاً در سطوح تجاري از بذرهاي هیبرید F1 براي تولید سبزیها استفاده میشود و در اکثر موارد قیمت اینگونه بذرها بالاست، استفاده از نشاء میتواند راهکار مناسبی براي کاهش هزینههاي تولید باشد؛ چون در این سیستم از تک تک بذور استفاده میشود و نیازي به تنک کردن مزرعه در اوایل دوره دیده نمیشود. با استفاده از نشاء، میتوان کوددهی و آبیاري را در اوایل فصل رشد با راندمان بالاتري اعمال نمود. هر چند نشاکاري داراي مزایاي زیادي است اما ممکن است معایبی نیز داشته باشد، که میتواند به دلیل عدم اطلاع کافی، مدیریت نامناسب و برخی موارد مشکلات فیزیولوریکی مشاهده شود. از مشکلات اساسی در تولید نشاء هزینه بالاي احداث و راه اندازي سیستم تولید نشاء، هزینه بالاي کارگري در برخی از سیستمهاي تولید نشاء، امکان رشد کند نشاء پس از انتقال به مزرعه می باشند.
خصوصیات یک نشاي با کیفیت
انتخاب نشای مناسب یکی از مهمترین مراحل در کشاورزی است که نیاز به دقت و توجه فراوانی دارد. نشای مناسب نشایی است که کاملاً عاری از آفات و بیماریها باشد و از لحاظ ویژگیهای ظاهری مانند شکل، اندازه و رنگ، نشاندهنده گیاهی سالم و بهدرستی پرورش یافته باشد. یکی از مشکلات رایج در تولید تجاری، رشد طولی بیش از حد نشاها است. بررسیهای مختلف در زمینه کنترل رشد نشاء نشان میدهد که بهطور کلی، نشاهایی با اندازه کوچکتر که به راحتی قابل حمل و نقل هستند، برای گلخانهها و کشاورزان مطلوبتر میباشند. این نشاها بهویژه در کشتهای مکانیزه که نیاز به نشاهایی با ارتفاع کم و شکل یکنواخت دارند، اهمیت بیشتری پیدا میکنند.
مزایای نشاءکاری در سبزیها
زودرسی و افزایش عملکرد
نشاءکاری با انتقال گیاهچههایی که مرحله جوانهزنی و رشد اولیه را در شرایط کنترلشده پشت سر گذاشتهاند، زمان مورد نیاز برای رشد در مزرعه را کاهش میدهد. این موضوع می تواند مدت زمان تولید در مزرعه یا گلخانه را افزایش دهد، تحت این شرایط امکان افزایش عملکرد در واحد سطح وجود دارد. بهعنوان مثال، در کشت فلفل دلمهای، نشاءکاری به افزایش عملکرد تا ۳۰ درصد نسبت به کشت مستقیم بذر منجر شده است. علاوه بر این استفاده از نشاء امکان تولید محصول زود رس را فراهم می کند. برای مثال در کشت گوجهفرنگی، استفاده از نشاء باعث کاهش زمان رشد در مزرعه تا ۲۵ درصد میشود و به کشاورز امکان برداشت محصول ۲-۳ هفته زودتر را میدهد. این امر بهویژه در بازارهای رقابتی بسیار سودمند است.
انواع نشای خیار و فلفل در خزانههای تولید نشاء
صرفه جویی در هزینه بذر
در کشاورزی مدرن، بذرهای هیبرید و اصلاحشده ژنتیکی بسیار گرانقیمت هستند. در روش نشاءکاری، بذرها در سینیهای کشت یا خاکهای استریل کاشته میشوند که احتمال هدررفت بذر را کاهش میدهد. در کشت کاهو، با نشاءکاری میتوان مصرف بذر را تا ۵۰ درصد کاهش داد، زیرا تمامی بذرها به طور مستقیم به گیاهچه تبدیل میشوند. این در حالی است که در کشت مستقیم، بخشی از بذرها به دلیل رقابت با علفهای هرز یا آفات از بین میروند.
یکنواختی سطح سبز، تراکم و سرعت استقرار بوته
یکنواختی سطح سبز و تراکم در مزرعه مستقیماً به سلامت و استقرار اولیه گیاهان بستگی دارد. در نشاءکاری، تمامی گیاهچهها در محیطهای کنترلشده با شرایط نوری، رطوبتی و تغذیهای یکسان پرورش داده میشوند. این امر منجر به تولید گیاهانی با اندازه، قدرت و سیستم ریشهای یکنواخت میشود. در کشت سبزیهایی مانند کلم بروکلی، نشاءکاری منجر به ایجاد یکنواختی در رشد بوتهها و تولید گلهای هماندازه میشود که برای بستهبندی و بازاریابی اهمیت ویژهای دارد. همچنین گیاهچههای نشایی به دلیل برخورداری از سیستم ریشهای فعال، توانایی جذب سریع آب و مواد مغذی را دارند. این ویژگی به آنها اجازه میدهد تا در مدت زمان کوتاهی پس از انتقال، خود را با شرایط خاک جدید تطبیق دهند.
مصرف آب کمتر
مصرف آب در روش نشاءکاری بهطور قابلتوجهی کاهش مییابد. در کشت مستقیم بذر، نیاز به آبیاری مکرر برای اطمینان از جوانهزنی در سطح وسیع وجود دارد، اما در نشاءکاری، این مرحله در محیط کوچک تر انجام میشود (برای مثال در یک متر مربع خزانه 300 تا 500 عدد نشاء ابیاری می شود) اما در مزرعه یا گلخانه برای آبیاری 300 تا 500 عدد نشاء حداقل 100 متر مربع باید آبیاری شود. برای مثال در کشت خیار، نشاءکاری میتواند مصرف آب را تا ۳۰ درصد کاهش دهد.
کاهش آفات، بیماریها و علفهای هرز
پرورش گیاهچهها در محیطهای استریل و کنترلشده، احتمال ابتلا به بیماریهای قارچی و آلودگی به آفات را کاهش میدهد. همچنین، گیاهچههای نشایی با داشتن رشد اولیه قوی، توان رقابت بالاتری با علفهای هرز دارند. در کشت بادمجان وگوجه فرنگی نشان داده شده، نشاءکاری میتواند احتمال بروز بیماریهایی مانند پژمردگی ورتیسیلیومی را کاهش دهد، زیرا گیاهچهها در مرحله اولیه که حساس هستند در محیط استریل شده پرورش داده می شوند.
بستر کشت نشاء
بستر کشت محیطی است که ریشه گیاه در آن مستقر شده و نیازهای خود از جمله آب و مواد غذایی را از طریق آن تأمین میکند. بسیاری از گیاهانی که در گلخانه و درون بسترهای کشت یا گلدانها رشد میکنند، تا پایان فصل زراعی به ارتفاع قابلتوجهی دست مییابند. از آنجا که نوع بافت و ساختار بستر کشت تأثیر مستقیمی بر گسترش و توسعه ریشهها دارد، اهمیت این بستر در ایجاد استحکام و پایداری گیاه بسیار چشمگیر است. بستر کشت ایدهآل با دارا بودن ساختار مناسب، بهعنوان یک منبع ذخیرهسازی آب عمل میکند و نقش مهمی در حفظ رطوبت مورد نیاز گیاه ایفا مینماید. همچنین نوع بافت بستر به طور مستقیم بر میزان آبی که در حین آبیاری جذب میشود و نیز مقدار آبی که در داخل بستر نگهداری میشود، تأثیرگذار است. از سوی دیگر، ترکیبات شیمیایی محیط کشت نیز میتوانند فرآیند جذب مواد مغذی توسط ریشهها را تحت تأثیر قرار دهند؛ به طوری که برخی از انواع بسترها با حبس کردن مواد مغذی در ساختار خود، دسترسی گیاه به این مواد را محدود میکنند. بهعلاوه، بستر کشت مناسب باید به گونهای طراحی شود که علاوه بر حفظ رطوبت، تعادل بهینهای بین آب و هوا در محیط ریشه ایجاد کند. این تعادل، تهویه مناسب بستر را تضمین میکند و به سلامت و رشد بهتر گیاه کمک میکند.
در سیستمهای کشت بدون خاک، یک محیط کشت مناسب باید دارای ویژگیهایی باشد که نیازهای گیاه را بهطور کامل برآورده کند. این محیط باید:
- از نظر شیمیایی در حالت خنثی و دارای ثبات باشد تا بر رشد گیاه تأثیر منفی نگذارد.
- فاقد آلودگیهای زیستی مانند بذر علفهای هرز، عوامل بیماریزا و آفات باشد.
- توانایی مطلوبی در حفظ رطوبت و تأمین اکسیژن برای ریشهها داشته باشد تا شرایط ایدهآل برای رشد فراهم شود.
- از زهکشی مناسبی برخوردار باشد تا از بروز حالت غرقاب و ایجاد بیماریهای قارچی جلوگیری کند.
- دارای ظرفیت تبادل کاتیونی (CEC) پایدار باشد تا تغییرات قابل توجهی در دسترسی مواد مغذی رخ ندهد.
- توانایی مقاومت در برابر نوسانات pH را داشته باشد و ظرفیت بافری خوبی برای حفظ تعادل شیمیایی محیط کشت فراهم کند.
- عاری از هرگونه مواد مضر و عناصر سمی باشد و هیچ اثری منفی بر رشد و سلامت گیاه نداشته باشد.
ظروف کاشت نشاء
تولید نشاء در مقیاس وسیع نیازمند رعایت شرایط ویژهای است که شامل سازههای تخصصی، محیطهای کنترلشده برای پرورش، بسترهای کشت مناسب، ظروف ویژه کاشت، اعمال تیمارهای خاص و همچنین تجربه و مهارت کافی میشود. این فرآیند مستلزم بهینهسازی عوامل متعدد است که هر یک در رشد مطلوب نشاء و عملکرد نهایی گیاه تأثیرگذار هستند. ظروف مورد استفاده در تولید نشاء با توجه به سطح فناوری و ملاحظات اقتصادی منطقه ممکن است متفاوت باشند. انواع گلدانها، جعبهها یا سینیهای کشت ساختهشده از مواد مختلف مانند پیت، سفال، فیبر، استیروفوم و پلاستیک، همگی میتوانند برای این منظور استفاده شوند. در حال حاضر، عمده تولیدات نشاء در سینیهای پلاستیکی یا پلیاستیرنی انجام میگیرد. این سینیها که دارای تعداد معینی حفره با حجمهای مشخص هستند، به طور ویژه برای تولید نشاءهای توپی طراحی شدهاند و از جمله رایجترین و مقرونبهصرفهترین گزینهها در این زمینه محسوب میشوند.
انواع سینیهای کشت نشاء از نظر اندازه در خزانههای تولید نشاء
حجم ظروف کاشت نشاء
اهمیت اندازه ظروف کشت در تولید نشاء، هم برای تولیدکنندگان و هم برای مصرفکنندگان قابل توجه است. بسیاری از تولیدکنندگان تمایل دارند از سینیهایی با تعداد حفرههای بیشتر و حجم کمتر استفاده کنند، زیرا این روش منجر به افزایش تعداد بوتههای قابل کشت در هر واحد سطح میشود. انتخاب ظروف کوچکتر، از لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفهتر است، چرا که هزینههای تولید نشاء به طور مستقیم به ابعاد و نوع ظروف بستگی دارد. با این حال، اگرچه کاهش حجم ظروف میتواند بهرهوری تولید را افزایش دهد، تأثیر این تغییرات بر رشد و عملکرد گیاه در شرایط مزرعه هنوز بهطور کامل مشخص نشده است. در مدیریت تولید نشاء، تمرکز زیادی بر کوچکسازی حجم ظروف صورت میگیرد تا بهرهوری فضای خزانه افزایش یابد. با این حال، یکی از سوالات اساسی این است که کاهش حجم محیط کشت تا چه اندازه قابل اجراست بدون اینکه به کیفیت گیاه آسیب برسد؟ در سالهای اخیر، فرآیند تولید متمرکز نشاء در ایران نیز آغاز شده و توسعه یافته است، اما همچنان در بسیاری از واحدهای تولیدی، انتخاب مناسب ظروف کشت و تعیین زمان بهینه برای نگهداری نشاها در آنها با مشکلاتی همراه است. این عدم دقت میتواند منجر به تولید نشاهایی با نقصها و ناهنجاریهای رشدی شود. بهطور کلی، حجم ظروف کشت تأثیر بسزایی بر روابط آبی، فیزیولوژی گیاه، ماده خشک، رشد ریشه و شاخساره دارد. نگهداری بیش از حد نشا در ظروف کوچک میتواند باعث ایجاد تنش در گیاه شود، در حالی که استفاده از ظروف بزرگتر به دلیل کاهش تراکم بوتهها در هر واحد سطح، مورد استقبال قرار نمیگیرد. کیفیت محیط ریشه یکی از مهمترین عوامل در تولید نشاء است. محیط کشت باید بتواند وظایفی همچون تأمین آب، فراهمسازی مواد غذایی، تسهیل تبادلات گازی و ایجاد پایداری برای گیاه را انجام دهد. ویژگیهای فیزیکی مناسب بسترهای کشت نقش اساسی در کیفیت محیط ریشه ایفا میکند.هر چه عمق سلولهای سینی بیشتر باشد، حجم بیشتری برای ذخیره آب و مواد مغذی فراهم میشود. در سلولهای عمیقتر، رشد ریشه سریعتر است و نیاز به آبیاری کمتر خواهد بود، اما حجم بیشتری از آب برای مرطوب کردن کل محیط کشت لازم است. برای حفظ یکنواختی در تولید نشا، استفاده از سینیهایی با عمق یا رنگهای متفاوت برای یک محصول توصیه نمیشود.