نقش کود سبز در پایداری و حاصلخیزی خاک

مقدمه

یکی از موادی که باعث افزایش بهبود خاک میگردد کود سبز است. کود سبز، متشکل از گیاهانی هستند که با هدف بهبود خاک و افزایش مواد آلی و مغذی، پس از رویش، ریشه کنی و دفن شده و در قالب کود استفاده می‌گردند. این گیاهان قبل از اینکه به مرحله مرگ برسند، زیرخاک قرارگرفته که این عمل عموماً برای تقویت ساختار خاک و اضافه کردن عناصر غذایی به آن استفاده می‌شود. کود سبز به‌عنوان یک روش پایدار و بهینه برای بهبود خاک و رشد سالم گیاهان باغبانی و کشاورزی بسیار مناسب است. گیاهان علاوه بر افزودن مواد آلی و مغذی، تراکم خاک را کاهش و عملکرد گیاهان باغبانی را بهبود می‌بخشند. استفاده از کودهای سبز علاوه بر مزایای زیست‌محیطی، بهره‌وری بالاتری نیز در تولید محصولات کشاورزی و باغبانی به همراه دارند.

این نوع کودها، علاوه بر تقویت و تغذیه خاک و گیاهان باعث حفظ تنوع زیستی و کاهش آلودگی محیط‌زیست نیز شده و به‌عنوان یک روش مناسب برای تحقق کشاورزی پایدار و حفظ منابع طبیعی موردتوجه قرارگرفته است.

کود سبز چیست؟

کود سبز بقایای گیاهان بوده که پس از دفع مورد تغذیه میکروارگانیسم‌ها قرارگرفته و از خود عناصر مهمی مانند کربنیک، گاز آمونیاک و ترکیبات نیتراته که مورداستفاده نباتات زراعی هستند را تولید می‌کند؛ این موضوع علاوه بر بهبود ساختار خاک، افزایش تولید مواد آلی خاک را نیز به همراه دارد. استفاده از کود سبز همچنین به کاهش مصرف کودهای شیمیایی و حفظ تنوع زیستی نیز کمک می‌کند.

گیاهان پوششی با ریشه‌های عمیق پرورش داده‌ شده، پس از رشد یا گلدهی از بستر خاک جدا و به‌عنوان کود مجدداً در خاک قرار داده می‌شوند تا مواد غذایی ذخیره‌شده در گره‌های ریشه‌ آن‌ها جهت تغذیه محصول بعدی که دارای ریشه‌های سطحی هستند استفاده شوند. این نوع تقویت زمین برای کشت‌های سالانه و زراعت‌های متناوب ضروری است، زیرا گیاهان استفاده شده در ساخت کود سبز با قرارگیری قبل از گیاهان وجینی در تناوب و به‌عنوان آیش فصلی، غالباً تمامی مواد غذایی جذب و ذخیره‌شده خود را به خاک‌باز می‌گردانند.

چه گیاهانی کود سبز هستند؟

مهم‌ترین گیاهانی که به‌عنوان کود سبز در کشت آبی مورداستفاده هستند، عبارت‌اند از خلر، لوبیاروغنی، ساقه و برگ سیب‌زمینی، شلغم، انواع لوبیا، چاودار زمستانه، یولاف بهاره، شبدر، جو و گندم‌سیاه که گیاهانی مثل گندم‌سیاه، چاودار و شبدر ایرانی مناسب تقویت خاک‌های فقیر بوده و در جهت باروری و بهبود ساختمان خاک مؤثر هستند. کود سبز در شرایط دیم نیز در نواحی پرباران ساحل خزر از گیاهانی مانند جو و چاودار استفاده می‌کنند. البته از گیاهان زراعی (علوفه‌ای و بقولات) نیز در قالب کود سبز بهره می‌برند که شامل انواع شبدر، عدس، باقلا، نخودفرنگی، ماشک، چچم ریشک‌دار و… می‌شود. در بسیاری موارد گیاهان خودروی مانند ختمی، گل بنفشه، گل‌گاوزبان نیز برای این منظور به خدمت گرفته می‌شوند.

کاربرد و نقش کود سبز در کشاورزی

کود سبز، یک ماده آلی است که از تجزیه و تبدیل مواد آلی به‌وسیله تجزیه‌کنندگان زنده مانند باکتری‌ها، قارچ‌ها و میکروارگانیسم‌ها تولید می‌شود. کاربرد کود سبز در کشاورزی بسیار گسترده است. با استفاده از این کود، فرایند کیفیت خاک را تسهیل کرده و عملکرد گیاهان را بهبود می‌بخشند. این کود رطوبت خاک را حفظ کرده و نفوذ آب‌وهوا را به بستر خاک افزایش می‌دهد. این موضوع به گیاهان کمک می‌کند، به‌راحتی به آب و مواد غذایی دسترسی داشته باشند و به ‌سرعت رشد کنند. همچنین کود سبز در کنترل آفات و بیماری‌ها و کاهش میزان استفاده از سموم شیمیایی نیز توانمند است.

مزایا و معایب کود سبز

کود سبز یک روش طبیعی و پایدار برای تقویت خاک و افزایش عملکرد گیاهان است. بهبود ساختار خاک، افزایش تهویه و نفوذپذیری خاک و همچنین افزایش حاصلخیزی خاک و تغذیه بهتر گیاهان از عمده مزایای این کود محسوب می‌شوند. ولی از معایب استفاده از کود سبز، نیاز به زمان و تلاش بیشتر برای دریافت اثر مثبت، احتمال رشد علف‌های هرز و نیاز به مدیریت و کنترل بیشتر باید یادکرد. در ادامه بیشتر از مزایای و معایب کود سبز برایتان خواهیم گفت.

مزایای کود سبز

کود سبز بسیار شبیه به کمپوست بوده، اما از تجزیه و تفکیک مواد آلی و ضایعات آلی تولید می‌شود. بهبود ساختار خاک، افزایش حاصلخیزی، تأمین عناصر موردنیاز گیاهان ازجمله نیتروژن، فسفر و پتاسیم و کمک به رشد و توسعه سالم گیاهان از مهم‌ترین مزایای این کود محسوب می‌شود. امروزه استفاده از کود سبز به‌عنوان یک روش طبیعی و سازگار با محیط‌زیست در کشاورزی و باغداری، موردتوجه قرارگرفته است.

• جلوگیری از شسته شدن مواد غذایی با جذب و ذخیرۀ این مواد
• جلوگیری از فرسایش خاک
• بازداری از رشد علف‌های هرز
• موثر بودن بر خصوصیات فیزیکی خاک مانند کود حیوانی
• قابلیت برگرداندن تمام ازت تثبیت‌شده به خاک (گیاهان تیره بقولات)
• افزایش ماده آلی خاک
• حفظ مواد غذایی خاک (در صورت استفاده از گیاهان تیره بقولات)
• تأمین مواد آلی خاک در صورت نبود کود حیوانی کافی یا بقایای گیاهی برای تأمین مقدار مطلوب هوموس خاک
• توانایی ایجاد چسبندگی در خاک‌های شنی و پوک و سبک‌سازی در خاک‌های رسی
• حفظ خاک در مقابل کنده‌شدن در مناطق بادخیز
• تأمین مواد بیوشیمیایی خاک
• افزایش نرخ تعادل بیولوژیکی

معایب کود سبز

از معایب کود سبز میتوان بیشتر به روش نادرست تولید آن اشاره کرد. برای مثال درصورتی‌که گیاهان کودی به‌خوبی در زیرخاک دفن نشوند، در مجاورت هوا خشک‌شده و تمامی مواد مغذی خود را از دست می‌دهند. از دیگر مشکلات احتمالی می‌توان به نادرست بودن فرایند دفن و ایجاد بو نامطبوع اشاره کرد.

یکی دیگر از معایب استفاده از کود سبز که میتواند حایز اهمیت باشد، رشد علف‌های هرز در خاک هنگام استفاده از این کود است؛ این امر گیاهان را رقابتی کرده و کیفیت و عملکرد آن‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. برخی از گیاهان مانند یونجه در حالت عادی علف هرز نبوده، اما در صورت استفاده در قالب کود سبز و دفن نادرست به علف هرز و مضر تبدیل می‌شود. بدین ترتیب استفاده از کود سبز نیاز به‌دقت و اطلاعات کافی دارد تا از مزایای آن بهره‌برداری درستی شده و درعین‌حال معایب آن کاهش یابد.

ویژگی گیاهان مناسب برای تولید کود سبز

گیاهان مورد استفاده به‌عنوان کود سبز باید دارای ویژگی‌های مهمی باشد تا اثرات مورد نیاز را بر خاک بگذارد. از مهم‌ترین این موارد باید به عدم وجود اثرات فیتوتوکسینی بر رشد محصول بعدی، دارای فصل رشد کوتاه، تحمل‌پذیری بالا در برابر تراکم بوته، رشد سبزینه‌ای زیاد و قابلیت پوشش کامل خاک اشاره کرد. لازم به ذکر است بهره‌مندی از رشد سریع، دارای شاخ‌وبرگ زیاد، مراحل کاشت آسان، عدم نیاز به کود حیوانی یا شیمیایی و امکان پرورش با آب کم نیز در زمرۀ مشخصات ضروری این گیاهان قرار می‌گیرد.

طرز تهیه کود سبز

در تهیه کود سبز پس از به گل رفتن یا خوشه بستن گیاهان خاصی آن‌ها را شخم و غلتک زده و درو می‌نمایند و باهدف بازگرداندن قسمت‌های سبزینۀ و مواد آلی زیاد به خاک، آن‌ها را توسط گاوآهن و در جهت خط غلتک دفن می‌سازند. چرخه کاشت و برداشت از بایر ماندن زمین در میان‌دوره‌های کاشت و رشد بی‌رویه علف‌های هرز جلوگیری کرده و انبوهی از مواد غذایی را برای گیاهان اصلی زراعی فراهم می‌کند. بررسی ها حاکی از آن است که مقادیر بالا مواد مغذی و هم‌تراز کودهای حیوانی در کود سبز وجود دارد. لازم به ذکر است این موضوع زمانی تحقق می‌یابد که شرایط برگرداندن کود سبز به خاک را رعایت نموده باشید. غلتک زدن زمین در مناطق کم‌باران پس از دفن کود سبز به‌منظور تهویه بهتر و زهکشی در مناطق پرباران از نکات مهم هستند.

سخن آخر

کود سبز بسته به عوامل مختلفی مانند نوع کود، کیفیت کود، هزینه تولید و هزینه حمل‌ونقل قیمت‌گذاری می‌شود. همچنین این مؤلفه ممکن است در طول فصل‌های مختلف سال تغییر کند. باتوجه ‌به اهمیت حفظ محیط‌زیست و کشاورزی پایدار، استفاده از کود سبز برای تقویت خاک و افزایش عملکرد محصولات کشاورزی بسیار مهم است. ولی با وجود تنوع گسترده‌ای از کودهای سبز در بازار، انتخاب مناسب‌ترین کود برای نیازهای خاک و محصولات کشاورزی ممکن است، مشکل باشد. برای این منظور، مشاوره خرید کود سبز مناسب بسیار مفید واقع می‌شود. مشاوران کشاورزی باتوجه‌به نوع خاک، نیازهای محصولات و شرایط آب‌وهوایی منطقه، بهترین کود را برای استفاده در زمین‌های کشاورزی معرفی می‌کنند. این مشاوره‌ها به کشاورزان کمک کرده تا بهره‌وری خود را افزایش، هزینه‌های خود را کاهش و درعین‌حال محیط‌زیست را حفظ کنند.