فهرست مطالب
اهمیت خاک
از مهمترین منابعی که در زمین وجود دارد خاک می‌باشد که با اطلاعاتی که از مشاهدات میدانی، آمار دستگاه‌های هواشناسی و نقشه‌های جغرافیایی به دست آمده نشان می‌دهد که هر سال در کره زمین بیش از ۷۵ میلیارد تن خاک، دچار فرسایش می‌شوند. بیشتر از ۳۰۰ سال زمان لازم است تا فقط ۲۵ میلیمتر خاک سطحی تشکیل شود. وجود خاک به دلیل اهمیتی که در تولید مواد غذایی و منبع اصلی بودن برای تهیه مواد اولیه زندگی بشر و بخش کشاورزی دارد، به عنوان یک منبع تجدیدپذیر زندگی بشر را تحت الشعاع قرار می‌دهد. بنابراین فرسایش و تخریب زمین اثرات جبران ناپذیری در حیات خواهد گذشت.
فرسایش خاک
معنی کلمه فرسایش سائیده شدن سطح زمین می‌باشد. در این فرآیند سطح خاک دچار فرسودگی و نابودی شده و سپس توسط عوامل طبیعی چون باد یا آب جابه جا می‌شود و از یک منطقه به منطقه ای دیگر انتقال می یابد. به عبارتی دیگر در نتیجه هوازدگی سنگ‌ها و تجزیه آن، خاک دچار فرسایش شده و سپس با تغییرات آب و هوایی منتقل می‌شوند. این فرآیند بیشتر در مناطق سیل زده و یا خشک و نیمه خشک اتفاق می‌افتد. در نتیجه این فرآیند که نقطه مقابل رسوب می‌باشد، زمین حاصلخیز بودن خود را ازدست داده و به زمین خشک و بایر تبدیل می‌شود که نمی‌تواند محل مناسبی برای کشاورزی باشد.
علل و عوامل فرسایش خاک
آب
آبی که در حال حرکت باشد عامل مهمی در فرسایش می‌باشد. مثلا امواج دریا موجب فرسایش ساحل می‌شود. این عمل با فشار هیدرولیکی که موج‌های دریا به ساحل وارد می‌کند باعث سایش ماسه‌ها می‌شود. با حرکت امواج به سمت جلو و عقب، سنگریزه‌ها به هم سمباده شده و دچار فرسایش می‌شوند. در نتیجه کم کم سنگ‌های ساحلی در ماسه مدفون می‌شوند. رودخانه‌ها و جویبارها نیز در مسیر حرکت خود شن‌ها و خاک را همراه خود حرکت داده و موجب خراشیدن و ساییده شدن آن ها می‌شوند.
باد
باد به عنوان یک نیروی بزرگ زمین شناسی موجب فرسایش خاک نه از طریق حرکت دادن صخره‌ها بلکه از راه جابه جایی ذرات شن و ماسه در مناطق خشک و نیمه خشک باعث فرسایش زمین و خاک می‌شود. در این مناطق که عاری از پوشش گیاهی هستند، جریان باد می‌تواند ذرات سست و کوچک ماسه‌ها را از سطح تپه‌ها و کوه‌ها منتقل کرده و موجبات از بین بردن خاک آن مناطق را فراهم کند. انتقال ذرات توسط باد تا زمان برخورد به یک سطح و برخورد آنها به هم و تا زمان سرعت داشتن باد ادامه خواهد داشت.
عوامل جوی مانند باران و برف
بارندگی زیاد به خصوص زمانی که با شدت زیاد و همراه با ایجاد سیل باشد، مقدار زیادی از خاک‌های سطحی را با خراب کردن با خود حمل کرده و به حد زیادی سبب برداشتن لایه‌های سطحی خاک و تخریب آنها می‌شود. برف‌ها وقتی ذوب می‌شوند می‌توانند سیل عظیمی از جریان‌های آب راه بیندازند و موجبات فرسایش خاکها را به وجود آورند.
تغییرات دمایی
وقتی از نگاه زمین شناسی لایه لایه شدن را در سنگ‌ها و صخره‌ها تعریف می‌کنند، علت آن را در تغییرات دمایی و حرارتی می‌دانند. این تغییرات که تا اعماق درونی ضخره‌ها اثر کرده، نتیجه تغییرات تدریجی آب و هوا و دما در تابستان و زمستان می‌باشد. در زمستان وجود یخچال‌ها و یخ زدگی ها با انبساط آب باعث تخریب بیشتر می‌شود. ولی تغییرات دمای روز و شب‌ها روی سطح سنگ‌ها بیشتر تاثیرگذار است.
موجودات زنده
جانداران زیادی از گیاهان و جانوران گرفته تا انسان‌ها موجب تخریب خاک می‌شوند. از آن جمله جلبک‌ها و گلسنگ‌ها می‌توانند سنگ‌ها را بشکنند. موریانه‌ها و کرم خاکی می‌توانند با افزایش اکسید شدن خاک و حیوانات دیگر می‌توانند با راه رفتن روی سنگ ها و شکستن آن ها موجبات فرسایش و نابودی خاکها را فراهم کنند. انسان از میان موجودات زنده با کارهایی که می‌کند بیشترین تاثیر را در تخریب خاک دارد. قطع درختان در مسیرهای فرسایش، جاده سازی، با مصرف بی رویه آب مانند ایجاد سدها و … از آن جمله می‌باشند.
انواع فرسایش خاک
فرسایش سطحی یا سفره‌ای
عامل اصلی این نوع از فرسایش، باد می‌باشد. آب نیز از عوامل دیگر این نوع از فرسایش اما به میزان کمتر است چون تاثیر یکنواختی برسطح زمین دارد. با توجه به اینکه سطح زمین دارای مواد آلی می‌باشد تیره رنگ است اما با فرسایش سطحی، رنگ قسمت‌های تخریب شده روشن و سفید و به صورت لکه‌ای خواهد بود که در زمین‌های بدون پوشش گیاهی بیشتر نمایان است. همچنین در زمین‌های با فرسایش سفره‌ای سنگریزه‌های آزاد و ریگ دیده می‌شود. تجمع خاک در زیر بوته‌ها و گودال‌ها از نشانه‌های دیگر این فرسایش می‌باشد. در ایران بیشتر در مناطق کویر لوت و کویر جلگه سیستان آثار فرسایش بادی دیده می‌شود.
فرسایش چاله ای
فرسایش چاله‌ای بیشتر توسط بادها به وجود آمده و سطح زمین را به صورت چاله‌های کوچک و بزرگ تبدیل کرده است و موادی که از این زمین‌ها با خودجلوگیری حمل می‌کند تا فرسنگ‌ها جابه جا می‌نماید. فرسایش چاله‌ای در ایران در دشت لوت و همچنین در ایتالیا با ماسه‌های سرخی دیده می‌شوند.
فرسایش خندقی یا نهری
در فرسایش نهری که عمقی بیشتر از فرسایش شیاری دارند بیشتر توسط آب ایجاد می‌شوند. از به هم پیوستن شیارها به هم و تخریب عمقی‌تر زمین سنگ های مادر ظاهر شده و خندق‌ها و نهرها ایجاد می‌شوند. عمق بیشتر این نهرها که بیشتر در خاک‌های رسی و صخره‌های سست دیده می‌شود تا یک متر یا بیشتر هم می‌رسد. این نوع از فرسایش در مناطقی که تغییرات دمایی در فصل‌های مختلف سال در آن زیاد است و همچنین مناطقی با آب و هوای خشک بیشتر دیده می‌شود. در ایران بیشتر در گنبدهای نمکی و در اصفهان و شیراز وجود دارد.
فرسایش سیلابی
در فرسایش سیلابی آب‌های حاوی شن و ریگ اطراف خود را شسته، استحکام و بستر دیواره‌ها از بین رفته و مواد توسط سیل‌ها جاری شده و منتقل می‌شود. در اثر کم شدن استحکام، دیواره‌ها ریزش می‌کنند و چون وزن مخصوص آن با افزایش مواد گلی در آن زیاد می‌شود اثرات مخرب بیشتری را ایجاد می‌کند. جاری شدن سیلاب تمام مزارع و زمین‌ها در مسیر خود را تخریب می‌کند. فرسایش سیلابی بیشتر در کوهستان‌ها، دشت‌ها و جلگه‌ها دیده می‌شود. در ایران در ورامین و گرمسار بیشتر این نوع از فرسایش ها را داریم.
فرسایش توده ای
در فرسایش توده‌ای لایه رویی خاک از آب اشباع شده ولی به دلیل غیرقابل نفوذ بودن لایه پایین خاک، لایه بالایی به حرکت درآمده فرسایش توده‌ای ایجاد می‌شود. به عبارتی دیگر مثل بهمن قسمتی از کوه حرکت کرده در قسمت های زیرین روی هم جمع می‌شود.
راه های جلوگیری از فرسایش
اول این که از قطع درختان بخصوص در مناطقی که بیشتر فرسایش اتفاق می‌افتد جلوگیری کرد و در مناطقی که خالی از پوشش گیاهی هستند درختانی با سرعت رشد زیاد کاشت. گیاهان با کم کردن سرعت جریان آب امکان نفوذپذیری بیشتر آن را در سطح و توسط خاک باعث می‌شوند. برای جلوگیری از فرسایش باید مزارع در مناطق شیب‌دار و مراتع به زمین‌های با شیب کم منتقل شود. از مسدود کردن آب‌ها مانند ایجاد سد و زهکشی باید جلوگیری کرد. به درختچه‌هایی که در اطراف زمین‌های کشاورزی کاشته می‌شوند برای آن که جلوی سرعت باد را بگیرند بادشکن گفته و از راه‌هایی است که مانع فرسایش خاک می‌شوند. مطالب بیشتر درباره کنترل فرسایش خاک را در مقاله “آموزش کنترل فرسایش خاک و پوشش گیاهی” در مجله کشاورزی اگروتک بخوانید.
